Жыл өткен сайын бала асырап алуға ниеттілер көбейіп келеді. Соған сәйкес, балалар үйіндегі тәрбиеленушілер саны да азайып жатыр. Негізі, мемлекеттің түпкі мақсаты да балалар үйінің санын қысқарту еді. Яғни, әр баланың мейлі биологиялық, мейлі асырап алған отбасының болсын жылуын көріп өсіп, жетімдер үйі қажет болмай қалғаннан жабылса деген ой болатын. Бір жаманы, асырап алғысы келетіндер де, отбасына жаңа мүше ретінде бала алып кеткендер саны артқанымен, орта есеппен 20 пайызға жуығы барған шаңыраққа сіңісе алмай, ақыры үйреншікті жері – балалар үйіне қайтарылады. Бұған баланың қиын мінезін ғана себеп етуге бола ма? Бала асырап алуға бекінген ересектердің жауапкершілігі тұрғысынан қарастырса қалай болады?
Былтыр пандемия әсер еткен болса керек, асырап алынған балалар саны 1 150-ге азайған. Себебі одан бір жыл бұрын 1 760 бала балалар үйімен қоштасқан болатын. Жалпы алғанда, республика бойынша балалар үйінің саны да, ондағы тәрбиеленушілер де азайып келе жатыр. Бүгінде Қазақстандағы жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалардың жалпы саны – 23 416. Оның ішінде 81 пайызы, яғни 19 162 бала асырап алынған. 4 254 бала арнайы мекемелерде өмір сүріп жатыр. 2017-2020 жылдар аралығында балалар үйінде тәрбиеленіп жатқандар саны 41 пайызға азайыпты. Сәйкесінше, балалар үйінің саны 140-тан 97-ге қысқарған.
«Қазақстан балалары» статистикалық жинағында балалар үйіне қайтарылғандар туралы деректер берілген. Атап айтқанда, 2015 жылы – 246, 2016 жылы – 195, 2017 жылы – 109, 2018 жылы – 199, 2019 жылы 183 бала жаңа отбасына тастай бата алмаған. Соған байланысты балалар үйіне қайтарылған. Қазақстанның балалар құқығы жөніндегі омбудсмені Аружан Саинның айтуынша, балалардың қайтарылуына асырап алушылардың психологиялық дайындығы жеткіліксіз болғаны себеп болады екен. «Кейбірі «асырап алғаныма рақмет айтуы керек» деп ойлап, бала тәртіпті болатын шығар деген ойда болады. Сатқындықты не жақындарынан айырылу сияқты қайғыны басынан өткерген балаға ерекше күтім керек. Оларға түсіністік танытпаса болмайды. Сондықтан ересектер баланың жай-күйіне үңіліп, неге өзін олай ұстайтынын түсініп, отбасына бейімделу жолындағы қиындықтарды еңсеретін жол табуға тиіс», – дейді омбудсмен.
2019 жылы Қазақстанда бала асырап алғысы келетін ата-аналардың алдымен осы мектептен өтуі керек деген міндетті норма жазылған заң қабылданған болатын. Мұндағы мақсат – бір рет туған ата-анасының сатқындығын көрген немесе жақынынан айырылған балалардың тағы бір мәрте сондай ауыр халді басынан кешіруіне жол бермеу. Агенттік өкілдерімен байланысып, бала асырап алу процесіне бастайтын асырап алушылар мектебі қалай жұмыс істейтінімен таныстық. Мұндағы мамандардың айтуынша, балаларды қайтармас бұрын қаншалықты дайын екеніне баға беру маңызды. Олай болмаса, онсыз да ауыр тағдырлы баланың қанаты тағы бір мәрте кесілгендей болады.
«Кері қайтару процесін азайту үшін ересектер асырап алушы ата-аналар мектебінен сапалы өтуі керек. Себебі бұл жерде баланы қабылдау, оның өткен өмірі, қандай қиындық көргені жайлы ақпарат айтылады. 3-4 жылдан бері бала асырап алуға ниеттеніп, құлшынып келгендердің өзі ондай мәліметтерді бұрын-соңды білмегенін айтып жатады. Алдымен ата-аналар психологиялық диагностикадан өтеді. Сөйтіп, баланы асырап алудың негізгі мотиві анықталады. Яғни, баласы жоқ отбасылар шаңырағы шайқалмасын деп, жалғызбасты әйелдер жанына біреу керек болып, көмекші болсын деп алғысы келеді. Көбіне мұндай мақсатпен келгендер баланы құдды сиқырлы таяқша көріп, ойлағанындай болып шықпағанда балалар үйіне қайтарып жатады», – дейді Бала асырап алу ұлттық агенттігінің психологі Айнұр Қарабаева.
2020 жылдың шілдесінде қазақстандық отбасыларға жетім балаларды орналастыруға көмек беретін Бала асырап алу ұлттық агенттігі мемлекеттік аккредитация алған болатын. Кезінде мұндай ұйымдар қажет пе, жоқ па деген тақырыпта Парламентте біраз талқы болған еді. Дегенмен нәтижесінде «керек» деген шешімге тоқталып, жұмысын бастаған. Басты мақсатының бірі – балалар үйінің санын қысқарту. Сол үшін жетімдер санын азайтып қана қоймай, оларды кері қайтармайтындар, психологиялық тұрғыдан дайын ата-аналарға табыстауда да агенттік сүйемелдейді. 2016-2020 жылдар аралығында бала асырап алушы ата-аналар мектебіне 2 632 үміткер қатысып, нәтижесінде 920 отбасы 1 325 баланы отбасына қабылдаған.
Расында, мамандар айтпақшы, баланы асырап алған соң, оның ой-пікіріне құлақ түру қажет. Меншік емесін де түсіну маңызды. Осыны ұғынып, қабылдағаннан кейін баланың жаңа отбасыға үйренуі, бейімделуі жеңілдей түседі. Келесі бір маңызды жайт – бала асырап алуға отбасының барлық мүшесінің дайын болуы. Тәжірибеде кездескен жағдайларды тізбектеп шыққан Айнұр Қарабаева кей отбасыда шешімді әйелі қабылдап, күйеуі амалсыз көнетін жайт болатынын айтты. Соның нәтижесінде бала отбасыға барғаннан кейін күйеуі дұрыс қабылдай алмай, жатырқап жүруі мүмкін. Ол, әлбетте балаға кері әсер етеді. Демек, бала асырап алу туралы шешім қабылдау қандай оңай болмаса, оны отбасыға әкелудің де қиын екенін, мол жауапкершілік жүктейтінін терең түсіну қажет.
«Сәбидің бәрі бақытты болу үшін жаралған» демекші, баланың бәрі толыққанды отбасында тәрбиеленгеніне не жетсін! Бір жағы балалар үйінің қабырғасында тиісті жылуды ала алмайтыны жайлы да жиі айтылады. Одан бөлек, аталған мекемелердің заңға қайшы әрекеттер жасағанын да көз көріп жүр. Негізі, Бала құқығы жөніндегі уәкілдің міндеттерінің ішіне интернат типті балалар мекемелерін тексеру кіреді. Омбудсмен мұндай жұмысты Балалар құқығын қорғау комитеті, Бас прокуратура, Қаржы министрлігінің қаржылық мониторинг жөніндегі агенттігі мен Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен бірлесіп атқарады. Тексеріс нәтижесінде аталған мекемелерде талай былықтың беті ашылды.
Бала асырап алу ұлттық агенттігінің психологі балалардың арнайы мекемелерден гөрі отбасында өскені дұрыс дейді. Бұл ретте балалар үйінің нашарлығынан емес, әңгіме ондағы атмосфера жайлы. «Қанша жерден әдемі безендірілген, қарны тоқ, көйлегі көк жер болса да, балалар үйі отбасының орнын баса алмайды. Ол жерде ата-ана емес, тәрбиешілер болады. Әрине, жұмысына жауапты қызметкерлер болуы мүмкін. Дегенмен олар – келіп-кетіп тұратын адамдар. Одан кейін балалар үйіндегі қатаң тәртіпті атап өту керек. Яғни, ана мен әкенің рөлін, олардың тұрмыстық мәселелерді талқылауын бала көріп өскені жөн. Баланың мінезі реттелуі үшін бұл өте маңызды», – дейді Қарабаева. Білім және ғылым министрлігі алдағы бірнеше жылда дәстүрлі балалар үйі мүлдем қалмайтынын, оларды отбасылық типті орталықтарға айналдыру жоспары жайлы бірнеше рет мәлімдеген. 2017 жылы балаларды қолдау орталықтары да ашылған. Бүгінде жалпы саны 18 орталық бар. Яғни, бұл – балаларға барынша үйдегідей жағдай жасалатын жер. Мұның да оң әсері болып жатыр. Бәлкім, шынында бірнеше жылдан кейін баланың бәрі отбасы жылуын сезініп өсетіндей кез туар. Әлде бұл утопия ма? Қалай ойлайсыз?
