Цифрлы даму осылай басталған еді...

Цифрлы даму осылай басталған еді...

Тәуелсіздіктің бір «түлегі» – «Электронды Үкімет» биыл төл мерейтойын атап өтіп жатыр. Осыдан тура 15 жыл бұрын, 2006 жылғы 12 сәуірде ме­моргандар мен ел тұрғындарының ин­тернет кеңістіктегі өзара қарым-қа­тынасының тетігі ретінде «www.e-gov.kz» порталы пилоттық режимде іске қо­сылды (кейін ол www.e.gov.kz, бертінде eGov.kz болып трансфор­мация­ланды). Жалпы, «Электронды Үкіметті» құру идеясын Елбасы Н.Назар­баев 2004 жылы жария етті. Қазақстан осылайша дамы­ған елдер түскен даңғылға аяқ басты.

Министрлер шайқасқан шақ

Цифрлық даму министрлігінің дере­гінше, бүгінде халықтың 62%-ы немесе шамамен 12 миллион адам мем­қызметтерді электронды форматта пайдаланады. Бірақ әр кез осылай болмағаны белгілі. Біраз жыл бұрын «Элек­тронды Үкімет» дегеннің не екенін қарапайым бұқара түгіл басшылық лауазымдағы шенеуніктер де жете ұғына бермейтін. Нәтижесінде, е-Үкімет жөніндегі алғашқы мемлекеттік бағдарлама қабыл­данған Министрлер ка­бинетінің отырысында сол кездегі Премьер Даниал Ахметовке әріптестеріне «Элек­тронды Үкіметтің» бола­шақта шын Үкі­метті ауыс­тырмайтынын, бар болғаны оның көмекшісі, халық пен билік ара­сындағы делдал ғана болатынын түсіндіруге тура келді. Әйткенмен, шенділер бәрібір шо­шынды: «Е-Үкімет» нағыз Үкі­метті алмас­тырмағанымен, бю­рократиялық тегер­шіктегі заңсыз табыс тетіктерін істен шы­­ғаратын еді. Бұл қауіп шынға айналды: жоба көптеген шенеунікті заңсыз табыс көздерінен айырды. Бірақ қарсылықтың күшті болуы салдарынан 2000-жылдардың орта шенінде ХҚКО-лар мен портал құрылғанымен, олар ар­қылы көрсетілетін мемқызмет саны тым аз еді: саусақпен санап шығуға болатын. Жоба өте ауыр жылжыды. Журналистік қызметімізді прези­денттік, парламенттік және үкіметтік пул­дар аясында жүзеге асыра жүріп, «Элек­тронды Үкі­метті», ХҚКО-ларды және атал­ған порталды құру айналасында ашық-жабық жүрген меморгандар ара­сындағы айтыс-таласқа талай куә болдық. Негізі, идея қарапайым-тын әрі алдыңғы қатарлы елдерде әбден сыналған, жақсы қырынан танылған: халыққа көрсетілетін мем­­­ле­кеттік қызметтердің сапасын арттыру, қызмет көрсету стан­дарттарын жақсарту, ­сондай-ақ ірілі-ұсақты шенеуніктердің бұқара және бизнес өкілдерімен «тонның ішкі бауындай» тығыз араласуын мейлінше азайтып, сыбайлас жем­қорлық, пара алу тәуекелдеріне тосқауыл қою үшін мем­­қызметті цифрландыру және «бір терезе арқылы» көрсету қажет! ХХІ ғасырдың басында бұл істі іл­герілету Зағипа Бәлиева бас­қаратын Әділет министрлігіне жүктелді. Осы іс халыққа қызмет көрсету орталықтарын құрудан басталды. Елбасы тапсырмасын орындау жолында ведомство өзге мемор­гандармен қызылшеке ай­тысқа, табанды тайталасқа түсті. Өйткені өзге министрлер өз құ­зырларын не себепті Әділет ми­нистрлігінің құрылымына тап­сыруы керегін, яғни идеяның мәнін түсінбеді. Биік лауазымды шенділердің бір тобы ел Үкіметіне хат жазып, Әділет министрлігі енгізгелі отырған «алапат моно­полияға» тыйым салу­ды не оған балама құрылымдар құруға рұқсат етуді сұрады. Содан 2007 жылдың 27 қыр­күйегінде Зағипа Яхия­қызының депутаттардан көмек сұрап, Парламент мінберінен ашы­на сөйлегені есте қалыпты: «Біз үлкен проблемаларға жо­лығып отырмыз! Меморгандар құзыреттерін бе­­руден жаппай бас тартып жатыр. Ішкі істер минис­трлігінің, Салық комитетінің, Жер қатынастары агенттігінің қыз­меттері әлі күнге тізімге енбей тұр. Әрине, Елба­сының осы тап­сырмасын орындауға қау­қарлы екенімізді дәлелдеуге тырысып жа­тырмыз. Бірақ біздің ісімізге қарсы са­бо­­­таж жүруде, дискре­дитациялауға тал­пынуда. Кейбір министрлік бізге балама құру ту­ралы ұсы­ныстар айтып, жоғарыға шығыпты. Мұн­дай масқараға сене ала­­сыздар ма?! Егер анықтама қағазды жаңа орталықта немесе Салық комитетінің өзінде рәсімдеп алуға таңдауым болса, мен бұрын­ғыдай тура Салық коми­тетіндегі танысыма тарт­пай­мын ба? Онда бұл идеяға шығындалудың қажеті қанша?!» – деді министр. Идеяның қарсыластары мық­ты, құ­зырлы болатын, олар жан шығып, ес кет­кенше алысуға даяр еді. Бұл текетірес Даниал Ахметов басқаратын Үкіметте мүдделер қақтығысына ұласты. Үкімет оты­рысында осы мәселеге бола Әділет министрі З.Бәлиева мен Қаржы министрі Н.Коржова шарт та шұрт «шекісіп» қал­ғанын және минис­трлердің арасына Премьер­­­дің өзіне араша түсуге тура келгенін көр­генбіз. Сол тұста Бәлиева ханымға қарсы біріккен биік лауазымды шенеуніктер тобы Министрлер ка­бинетінің отырысына әлгі орта­лықтарға бәсеке болатын жаңа ұйым­дарды құру мәселесін алып шықты. Бұған жауап ретінде З.Бәлиева тікелей Тұңғыш Пре­зиденттің өзіне кіріп, халыққа қыз­мет көрсету саласында мемор­гандарда өршіген коррупциялық былықтарды жайып салады.

eGov дәурендеген кез

Үкіметтегі ұшы-қиыры кө­рінбейтін қақтығыстарға Ұлт көшбасшысы нүкте қойды: Нұрсұлтан Назарбаев «Электронды Үкіметтен» Қазақстанның бас тарт­­­­пай­тынын министрлерге анық аңғартты және оның бөлінбес элементтері саналатын ХҚКО-лар мен электронды порталды ары қарай қарқынды дамытуға пәрмен берді. Оның үстіне, бұл жобаны Пар­ламентте басымдыққа ие «Нұр Отан» (қазіргі «Nur Otan») пар­тиясының депутаттары бірауыз­дан қолдады. Көп ұзамай қарсы топтың бір­ден-бір жетекшісі, Қаржы министрі Наталья Коржова от­ставкаға кетті. Идеяға қарсы өрше­лене өзеу­регендердің үні басылып қалды. Үкімет бұрынғыға қосымша тағы ондаған қызметті «сен тұр, мен атайын» дейтін азулы минис­тр­ліктердің аузынан жырып алып, ХҚКО-лар мен порталдың ен­шісіне тапсырды. Бұдан бөлек, аймақ­тардағы әкімдерге де елді өзіне кіріптар етуге мүмкіндік беріп келген 18 қызметтің «қызығымен» қош айтысуға тура келген... Содан бері жыл сайын элек­тронды Үкіметтің қолжетімді қызметтерінің саны үздіксіз дерлік артып келеді: оның ішінде халық үшін әлеуметтік маңызы бар қыз­меттер, бизнеске арналған қыз­меттер, төлемдер мен пайдалы сервистер, компо­зиттік және проак­тивті қызметтер, сондай-ақ лицензиялар мен рұқсат беру құжаттары бар. Бүгінде халыққа қызмет көр­сету орта­лықтары – «Аза­маттарға арналған Үкімет» мемкор­пора­циясына, ал eGov.kz порталы – «Ұлттық ақпараттық техно­ло­гия­лар» ак­ционерлік қоғамына қа­­райды. Ол Цифр­лық даму, ин­но­вациялар және аэро­ғарыш өнер­кәсібі министрлігіне бағынады. Цифрлық даму министрі Бағдат Мусин әлемді жайлаған пандемия халыққа мем­лекеттік қызметтерді электронды, цифр­лы форматта көр­сетудің қаншалықты маңыз­ды екенін көрсетіп бергенін айтады. Енді елестетіңіз: кезінде «Элек­тронды Үкіметке» қарсы топтар үстем болғанда, Елбасы ұсынған идеяның іске асуы ұзап, қазіргі пандемияға Қазақстан әлдеқайда нашар дайындықпен келетін еді. Сонымен бірге пандемия мем­лекеттік басқарудың барлық үде­рісін цифрландыру бағы­тын­дағы жұмысқа да, электронды Үкіметті дамытуға да қосымша серпін беріп отыр.

Дамудың болашақ белестері

– Былтырғы бір жыл ішінде электронды цифрлы қолтаңбаны алу, жеке куәлікті ресімдеу, авто­көлікті тіркеу, білім беру мекеме­леріне құжаттарды қабылдау секілді 30-дан астам әлеуметтік-маңызды қыз­меттерді қашықтан, цифрлы форматта көрсету мүмкіндігін іске асырдық. «Элек­тронды өтініштер» сервисі арқылы 20-дан астам қызмет қолжетімді болды. Ау­қым­ды жұмыс атқарылды, – дейді министр Б.Му­син. Сонымен, қазір eGov.kz пор­талында қазақстандықтар мем­­лекеттік қызмет­тердің 91%-ын ала алады. Бұдан басқа, заманауи қо­ғамның қажеттіліктерін ескере оты­рып, eGov-тың «десктоптық» нұсқасынан бас тартылды: енді қызметтерді ұсынудың қосымша тәсілдеріне көбірек екпін түсіруде. Атап айтқанда, eGov Mobile қо­сымшасында цифрлы құжаттар, денсаулық паспорты, зейнетақы калькуляторы және электронды еңбек биржасы сияқты 91 қызмет пен 4 сервис қолжетімді. Тіпті, коронавирусқа қарсы екпе салдырған азаматтар да осы қосымша арқылы вакциналау паспортын жүктеп алуда. Дәл осы қосымшада био­ме­трияны пайдаланып, ЭЦҚ-ны бір­неше минут ішінде алуға болады. Telegram, Facebook және ВКонтакте арқылы 22 қызметке тапсырыс беруге болады. 2020 жылдың қо­рытындысында осы және басқа барлық арна бойынша Қазақстан азаматтарына және шетелдіктерге 60 миллионнан астам мемлекеттік қызмет көрсетілді. Әрине, «Электронды Үкімет» те, eGov.kz порталы да әбден кемеліне келді деуге болмайды. Оның алдында өркендеудің шексіз өрісі жатыр. Мысалы, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жаңа партияларды құру кезінде халықтың даусын жинауға е-Үкімет пор­талын пай­далану бастамасын ұсынды. Себебі порталда бет-бейнесін жасырған әлдебір анонимдер емес, өз ЭЦҚ-сымен тіркелген, барлық дерегі ақпараттық жүйелерде бар нақты адамдар отырады. Олар қандай да бір жаңа партияға мүше болуға өтініш білдірсе, Әділет министр­лігіне олардың тұлғасын растап, тексеру рәсімін жүргізу қажеттілігі де қалмауы мүмкін. Осы салада Қазақстанның үлгі-тәжі­рибесін пайдаланған Ресей де кейбір бағытта ілгері озғаны бай­қалады. Оны да ескерген жөн. Мәселен, 2021 жылғы 1 мамырдан бастап автомобиль иелері өз қол­данысындағы машиналарын РФ Мем­қызметтер порталы ар­қылы сату мүм­кіндігіне ие болмақ. Көлік сауда­ланатын сайттар онсыз да қаптап тұр­ғанда, бұл не үшін керек? РФ цифрлық даму, байланыс және бұқаралық ком­муникация ми­нистр­лігінің озық цифр­лық ше­шімдер депар­таментінің ди­ректоры Алексей Горобцовтің түсін­діруінше, осы арқылы автокөлікті сату-сатып алу рәсімі және осындай ке­лі­сімшарттарды бұзу ісі көлең­кеден күн­гейге шығады. Өзінде жоқ, ұрланған не жалға алынған көлікке жалған құжат жасап, аңғал адамға сатып жіберу секілді қылмыстар азаюы тиіс. Бұл ретте ресейлік мем­қыз­меттер порталын пайда­ланушылар 1 мамырдан бастап «темір тұл­парды» сайт арқылы сату-сатып алу бойынша мәміле жасасып, құжатты электронды қолтаң­баларымен бекітіп, бірден ГИБДД-ның тір­­кеуіне жолдай ала­ды. Мұндай сауда қауіпсіз болады: сатып алушы кө­ліктің тарихын тексеріп, оған қойылған қандай да бір шектеулер мен айып­­пұлдардың бар-жоғын біледі. Мемқызмет порталы автомобильді ГИБДД, салық қызметі және сот при­ставтарының базалары бойын­ша тексеріп береді. Яғни, ке­мелдікке шек жоқ.

Айхан ШӘРІП