Қазір қоғамда жаза басып, артынан кешірім сұрап видео жариялау трендке айналып кетті. Ұлттық құндылықтарымызға зиянын тигізіп, қорлағандар да осылай істейді. Оларға заң жүзінде шара қолданып, тыя аламыз ба? Өйткені дастарқанға шығып, ұлт зиялыларын TikTok-та «тірілтіп» жатқандар бар. Тіпті, Туымызды жерге төсеп билегенде де ләм-мим дей алдық па?
Мамандар не дейді?
Иә, мұндай мәселенің көтерілуіне жақында Абай ескерткішіне жұмыртқа лақтырған жігіттің ісі себеп болды. Бүлдіруін бүлдіріп алып, артынша «сүйіктіммен ұрысып қалғасын өшімді ескерткіштен алдым» деді. Әрине, әдеттегідей кешірім сұрап, видео түсіріп, енді қайталамайтынын айтты. Қоғам тағы да делсал күйге түсті. Неліктен? Себебі елімізде ұлттық құндылықты қорғайтын заң жоқ. Нақтырақ айтсақ, құндылыққа моральды түрде зиян тигізгендерге ауыз аша алмай отырмыз. Осыдан біраз уақыт бұрын дастарқанның үстіне аяқкиіммен шығып, жалаңаш денесіне шапан жапқанын да көрдік. Кеудесін ыза кернегендер «рухани құндылыққа түкіргендер кешірім сұрап құтыла сала ма?» деп үн қосқан. Расымен, ұлттық құндылықты заң жүзінде қорғай алмаймыз ба? Осы сұрақ төңірегінде бірнеше заңгермен әңгімелестік. Сонда Қанат Қожабеков қандай жағдайда жауапкершілікке тартылатынын атап өтті. Оның айтуынша, жасаған әрекетінің деңгейіне байланысты жаза қолданылады. Егер де істе қылмыстық құқықбұзушылықтың сипаты болса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Мысалы, сепаратизм, экстремизм болса, Қазақстан тәуелсіздігіне нұқсан келтірсе, территорияаралық тұтастығымызды бұзса, қылмыстық жауапкершілікке тартуға болады. Негізінен, аталған мысалдар бойынша қылмыстық заңда арнайы баптар бар. «Әрине, кешірім сұрау әдетке айналды. Жауапкершілікке тарта алмау құқық қорғау орындары өз жұмысына ұлттық, мемлекеттік тұрғыда қарай алмауынан болып отыр. Мұны құқық қорғау органдарының әлсіздігі деуге болады. Иә, Абайдың ескерткішіне жұмыртқа лақтырып, дастарқанның үстіне шыққаны үшін Қылмыстық кодексте жауапкершілікке тарту жоқ. Ескерткішті бүлдіру бойынша, оны қиратып тастаса, қылмыстық жауапкершілікке тартуға болады. Ал бояп, тас пен жұмыртқа лақтырса, Әкімшілік кодекстегі «Ұсақ бұзақылыққа» жатқызамыз. «Қазақтар осындай» деп кемсітіп, әлеуметтік алауыздық тудырып, «Солтүстік – Ресейдің жері» дейтін әңгіме айтса, қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Ал құндылыққа келсек, оған материалдық шығын келтіргенде ғана жауапкершілікке тартылады. Жалпы, әрекеті әкімшілік іске жатып, кешірім сұраса ары қарай қазбалай алмайды», – дейді заңгер. Сондай-ақ ол «Мәдени құндылықтарды бүлдіруге» қатысты бап барын айтты. Ұлттың қорғауындағы ескерткіштерді бүлдіріп, материалдық шығын келтірсе қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Мысалы, ескерткішке қарап, «адамға емес, басқа нәрсеге ұқсайды» десе жауапқа тарта алмайсыз. Ал егер қазаққа тіл тигізіп айтса, онда ол 174-баппен жауапкершілікке тартылады. Бұл – ұлтты кемсіту. Нақтырақ айтсақ, сыбызғы, домбыраға қатысты теріс ой айтып, сындырса жауапкершілік жоқ. Ал домбыраны сындырып, «қазақтарды да осы домбыра сияқты сындыру керек» десе, заң алдында жауап береді. Рәміздерге қатысты да осындай тұжырым жасаймыз. Мысалы, туды жыртып, таптаса оны әкімшілік жауапкершілік күтіп тұр. Ал ою болсын, ұлттық киім мен аспаптарға байланысты жауапкершілік ешбір заңда көрсетілмеген. Мемлекет тарапынан қорғалатын табиғи ескерткіштерді бүлдіріп, материалдық шығын келтірсе жауапкершіліктен қаша алмайды. Ал шапан мен жұмыртқаға келсек, вандализм, «Ұсақ бұзушылық» деуден ары аса алмаймыз.Әкімшілік кодекстен әрі аса алмаймыз
Осы мәселе біраз жылдан бері заңгер Абзал Құспанды да мазалап жүр. Ол бұған қатысты ұсыныс айтып, халықаралық тәжірибеден мысал да келтірген. Бірақ әлі күнге нәтиже жоқ. Халықтың ұлттық құндылықты қорлау турасында біраз уақыт айтып, жылы жаба салатынына да қапалы. Егер ел болып талап етсе, мәселе шешілуі мүмкін екен. «Әкімшілік не Қылмыстық заңнамада ұлттық құндылықтарға немесе қазақ ұлтының ар-намысына, абыройына нұқсан келтіргені үшін, соның ішінде қасақана нұқсан келтіргені үшін ешқандай жаза жоқ. Мысалы, Түркияда «түрік халқының ар-намысына тигені үшін» деген қылмыстық кодексте бап бар. Негізі, Түркия Еуроодаққа кіргісі келеді. Бірақ Еуроодақ оларды «көптеген параметр бойынша демократиялық талаптарға сәйкес келмейді» деп қабылдамай отыр. Соның ішінде аталған бап та бар. Соған қарамастан түріктер бірінші кезекте ұлттық құндылықтарын алға шығарып отыр. Меніңше, түріктер ұлт ретінде жер бетінен ешқашан жойылып кетпейді. Өйткені олар оны заң түрінде де, сөз жүзінде де, іс жүзінде де, керек болса қарумен қорғайды. Ал бізде ұлттық киімді киіп алып, әдейі дастарқанның үстіне шығады. Одан кейін жалаңаш денесіне ұлттық киім жауып, қорлайды. Абайдың ескерткішіне жұмыртқа лақтырады. Осының бәрін көре отыра, тиісті жаза қолданбаймыз. Тек қана жалпылама баптар, Әкімшілік кодексте «Ескерткішті қорлау», Қылмыстық кодексте 174-баппен ұлтаралық дау-дамайды қоздыру ретінде қараймыз. Бірақ нақты қазақ халқының ұлттық құндылықтарымен байланысты нақты бап жоқ. Қазақ халқының мүддесі Қазақстаннан басқа қайда қорғалу керек? Ресей мен Америкаға барып ұлттық құндылық жайлы әңгіме айта алмаймыз. Сондықтан дәріптеу де, қорғау да Қазақстанда жүзеге асырылуы тиіс», – дейді заңгер. Қос заңгердің сөзіне сүйенсек, сіз бен біз де, құқық қорғау органдары да Әкімшілік кодекстің 434-бабынан ары аса алмаймыз. Бұл мәселеге екінші жағынан қарап, кешірім сұраумен істі жылы жауып қоюды жалғастыруға болмас. Мәселен, қазір әлемде «маған әлеуметтік желіде ар-намысыма нұқсан келтірді» деп қыруар ақша талап ететін тенденция пайда болды. Ал бәзбіреулер жеке адамға емес, тұтас ұлттық құндылығына қол сұғып отыр емес пе? Заңмен қатаң жауапкершілікке тартпағасын адамдардың психологиясы өзгереді. Артынша әлеуметтік ортаға, құндылығына қарамастан бүлдіре бастаймыз. Мұны көріп өскен жастар не демек? Байқасаңыз, мәселенің ауқымын көрсетеміз деп шырғалаңға түсіп барамыз. Сондықтан биліктегілердің ұлттық құндылық мәселесін мінберде көтеріп, ортақ шешімге келгені дұрыс-ақ.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ