Бабаларымыз «Өзімдікі деген өзен де аз
Жалпы, Қазақстанда 539 миллиард текше метр тұщы су қоры бар екен. Оның 101 миллиард текше метрі – табиғи өзендер. Қазір көбінің қайнары қайраңынан алшақтай бастаған. Себебі біздегі өзендердің 19 пайызы – Қытайдан, қалғаны Ресей, Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан елдерінен бастау алып келеді. Қысқасы, тұщы суымыздың 45 пайызын көрші елдердің өзендері қамтамасыз етіп тұр. Сондықтан ортамыздан 23 трансшекаралық өзен өтетін Қытай елі кейінгі кезде Ертісті өздеріне бұрып алып, Ілені бөгеп тастап, Қазақстандағы су мәселесін күрделендіре түсті. Бірнеше мемлекеттен өтетін ірі өзендердің бастауы Қытай территориясында жатқандықтан, олар осылайша сол артықшылығын тиімді пайдаланып отыр. Мысалы, олар 635-құрылысын салған Ертіс суы азайып, бізге Қарағанды, Теміртау, Семей, Павлодар, Екібастұз өңірлерінің ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз ету қиындай түседі. Ел аумағында ірілі-ұсақты 85 022 өзеніміз бар. Оның жетеуі – Ертіс, Тобыл, Есіл, Жайық, Сырдария, Іле, Шудың жалпы ұзындығы мың шақырымнан асады. Өзендердің басым көпшілігі Каспий, Арал теңіздерінің, Балқаш, Алакөл және Теңіз көлдерінің тұйық алаптарына жатады. Сондықтан аса терең емес. Шетінен тартыла бастаған. Атап айтқанда, әдетте Тобыл өзенінің су қорын көрші Ресейден толтырып алатынбыз. Өкінішке қарай, жазғы құрғақшылық салдарынан былтырдан бері Челябі, Орынбор облыстары іргесіндегі трансшекаралық өзендер де арнасына толмай жатыр. Сол себепті Ресей Қазақстанға мол көлемде су жібермейтін болды. Қазір Қостанай облысындағы Жоғарғы Тобыл, Қаратомар су қоймалары жартылай бос. Сондай-ақ Жайық өзені де жойылуға шақ тұр. Мамандар Қазақстанның батысындағы екі облысты басып өтетін, көлемі жағынан Еуропадағы үшінші ірі өзен саналатын оның тартылуын экологиялық апат деп есептейді. Мысалы, 2019 жылы Орал қаласының сусыз қалуына сол Жайықтағы су деңгейінің аздығы себеп болған. Өзеннің сарқыла бастағаны соншалық, оның бетіне қалаға су тартатын сорғылар сорайып шығып қалған. Ресейлік академик Александр Чибилев Жайық алабында мұнай өндіруді су және әуекеңістігін ластап отырған негізгі фактор деп отыр. Оның айтуынша, Ресей мен Қазақстан көмірсутек өндірудің ескірген технологиясымен жұмыс істейтіндіктен, экологиялық апат қаупі жоғары. Жайыққа көрші Ойыл өзенінің де жағдайы мәз емес. Бұрын Қазақстандағы ұзын өзендердің ондығына енген оның көп бөлігі батпаққа айналған. Сондықтан Ойыл ауданының тұрғындары өзен мүлдем жойылып кетсе, оның жағасындағы ондаған ауылдан да түк қалмайтынын айтып, дабыл қағуда. Бағамдап көрсек, Ойыл Ақтөбе облысы маңындағы суы тартылып жатқан жалғыз өзен емес екен. Жергілікті экологтер өңірдегі барлық су қоймасы тартылып жатқанын билікке бірнеше жылдан бері ескертіп келеді. Бірақ бұл мәселеге мән берген ешкімді байқамапты. Дерекке сүйенсек, қазір Қазақстанда 335 су қоймасы тіркеліпті. Олардың ішіндегі ірілері Бұқтырма, Іле, Шардара, Тобыл және Есіл өзендеріне салынған. Сондай-ақ еліміздің агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде су ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыру мақсатында 22 жаңа су қоймасын салу жоспарланған. Алайда іргедегі қолдан жиған судың ел қауіпсіздігіне қатер төндіретінін Өзбекстанның Сардоба су қоймасы тоспасының ағытылып кеткенінен-ақ түсінуге болады.Каспий көлшікке, Балқаш балшыққа айналса...
2006 жылдан бастап Каспий теңізінің де су деңгейі төмендеп, жыл сайын табаны құмға, жиегі қайраңға айналып бара жатыр. Бұл туралы ECOJER халықаралық конгресінде басқа емес, Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиевтің өзі мәлімдеді. Оның айтуынша, былтыр теңіз деңгейі 1 метрден астам төмендеп, Балтық жүйесі бойынша минус 28,23 метрге жетіп қалған. Сөйтіп Каспийдің қазақстандық секторындағы жағалау 22 мың шаршы метрге қысқарған. Оның себебін экологтер Ресейден келетін судың азаюымен байланыстырады. Өйткені Каспийге 140 өзен құяды десек, шынымен де олардың бастысы – Еділ мен Жайық. Қазір ол екеуінің де су деңгейі төмен. Ал Тәжірибешіл экологтер кауымдастығының төрайымы Лаура Маликова: «Каспий теңізіндегі су мөлшері Жайық өзеніне тікелей байланысты. Әсіресе, Қазақстан аумағындағы бөлігі. Сондықтан Каспий теңізін қайта толтыру, тартылуын тоқтату үшін бірінші кезекте Ресеймен келіссөз жүргізу керек», – дейді. Еске сала кетсек, Қазақстан өзендерінің жылдық жалпы су қоры – 105,3 миллиард м3. Оның 46 пайызы іргелес республикалар жерінде ағып жатыр. Сондықтан теңіздің тартылмауы екі ел арасындағы келіссөздерге әрі суды үнемді пайдалануға бағытталған шараларға байланысты болмақ.
Сол сияқты Қызылорда облысындағы Кіші Арал теңізімен қатар көлдер жүйесі және егін алқаптарына нәр беретін Сырдарияның деңгейі де сол трансшекаралық мәселелерге тікелей байланысты болып тұр. Ондағы Аманөткел ауылына қарасты Лайкөл, Сарыкөл, Қамыстыбас көлдерінің суы жағадан 500 метрге дейін алшақтап, жиегі сор, балшыққа айналған. Ал Қамбаш су айдыны болса, жағалаудан 200-250 метр қашықтықта жатыр.
Көлдердің жағдайы сондай болғандықтан, алдағы 5-6 жылда Арал теңізі де кеме қайырлап қалатын деңгейге жетуі ықтимал. Себебі қазір Кіші Арал теңізіндегі 22 миллиард текше метр су алдыңғы жылдардағысынан 5 миллиард текше метрге аз екен. Сондықтан Сырдария өзеніне тағы бір тоспа салынуы мүмкін. Облыс әкімдігінің мәліметінше, оны жүзеге асырудың өзіне 3-4 жыл уақыт кетеді. Оған дейін теңіз құрғап қалмауы үшін оны насос арқылы сақтап қалу көзделген. Алайда эколог Сайлаубай Жұбатыров 18 мың гектар аумақты су сорғы құрылғыларымен қарық қыла алмаймыз деген пікірде. Өйткені теңізге Сырдария өзені арқылы кемінде жылына 2 миллиард текше метр су түсуі қажет екен.
Осы орайда, жергілікті тұрғындары «Ақ теңіз» атаған Балқаш көлі де жыл сайын азайып бара жатыр. Оған негізгі өзендер – Іле, Ақсу, Көксу, Тентек және толып жатқан жерасты сулары батыс жағынан құйса, оңтүстік-шығысынан Лепсі мен Аягөз өзендері қосылып жатыр. Бірақ бізге Балқашқа құятын Іле өзенін пайдалану үшін де сол баяғы Қытай көршімен келіссөздер жасасуға тура келіп тұр. Ал ғалымдар ол жұмыстың тым баяу жүргізіліп жатқанына наразы. Өйткені 18 мың шаршы шақырымды алып жатқан Балқаштың су көлемі – 100 текше шақырым. Ал сырттан келетін судың 80 пайызы Іле өзенінің еншісінде. Алайда оның бойына қытайлар 40 су қоймасын салып, суармалы егістік алқаптарын 500 мың гектарға ұлғайтқан. Сөйтіп, Балқашқа құятын су деңгейін азайтып отыр. «Егер Іледен келетін су азая берсе, Шалқар шығанағын құрбандыққа шалуға тура келеді. Ол жаққа су бармас үшін дамба салу керек. Сонда Балқашты тұтас сақтап қалуға болады. Бірақ бұл да уақытша амал. Егер сырттан су лайықты мөлшерде келмесе, көл деңгейі азая береді», – дейді «Балық шаруашылығы» ҒЗИ Балқаш қалалық филиалының аға ғылыми қызметкері Вячеслав Цой.
Күріш жемесек, Сыр тереңдей ме?
Сонымен, мұхиттан алыс, Еуразия құрлығының кіндігінде орналасқан Қазақстанның жері кең болғанмен, суы тапшы елдердің бірі екені белгілі болып қалды. Сондықтан бұл мәселе біз үшін аса өзекті тақырып. Енді тиісті министрліктер Президенттің 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 миллион гектарға дейін жеткізу жөніндегі тапсырмасын орындауға кірісіп кеткен. Ол үшін суды көп қажет ететін дақылдардың үлесін азайту, сондай-ақ тиімділігі жоғары дақылдардың (көкөніс-бақша, жем-шөп, майлы дақылдар) алқаптарын ұлғайту арқылы егіс алқаптарын әртараптандыру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Бір анығы, елімізде егіске берілетін судың 28 пайызын күріш алқабы қамтыған. Енді 2030 жылға дейін Қызылорда, Алматы және Түркістан облыстарындағы күріш алқаптарын 29 мың гектарға азайтып, сол арқылы жыл сайын 1 текше шақырым суды үнемдеу көзделіп отыр. Мысалы, бүгінде күріш егісінің жалпы ауданы – 104 мың гектар. Осы алқаптарды суаруға жыл сайын 3,8 км3 су жұмсалады екен. «Ауыл шаруашылығы үшін ағымдағы қажеттілік 15 км3 болса, 2030 жылы оның үстіне тағы 11,7 км3 су керек болады. Мұндай көлем біздің өзендердің суару қабілеттілігінен асып түседі. Ал біздің өзендердің егістіктерді сумен қамтамасыз ету мүмкіндігі 19,8 текше шақырымнан аспайды. Осыған байланысты, келешекте 3 миллион гектарды сумен қамтамасыз ету үшін күріш егісін қысқарту қажет», – дейді Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Серік Қожаниязов. Сол сияқты ылғалды көп қажет ететін дақылдардың бірі – мақта алқаптарын да азайта бастадық. Биыл күріш алқабы 8,1 мың гектарға қысқарса, мақтанікін бірден 18 мың гектарға шолтаң еткізіппіз. Мақтаны қайдам, әйтеуір былтыр елімізде 199,4 мың тонна күріш өндіріліпті. Ал 2015 жылдан бері күрішті өндіру мен қайта өңдеу саласында жалпы құны 2,3 миллиард теңге болатын 8 инвестициялық жоба іске асқан. Енді міне, су тапшылығын азайту желеуімен жалпы күріш алқабын 95,6 мың гектарға дейін азайтып тындық. Күріш жеуді азайтсақ, Сырдария мен Іле өзендерінен су алу балансы үнемделетін көрінеді. Қайдам, көршілермен трансшекаралық өзендерді өзара бөлісуді келіспесек, мына шешім қысқа көрпені басқа тартып, табаны жалтырап жатқан әпендінің сиқы сияқты екен.Еркеғали БЕЙСЕН