Қоғам белсенділерінің пікірінше, табиғи пайдалы өсімдіктерден айырылып қалудың қаупі зор. Әсіресе, дәрілік өсімдіктердің бірі, мың түрлі ауруға шипалық қасиеті бар қызыл мияның тамырын қазып алып, сату бизнесі өркендеп кеткен. Бұл «табиғат сыйының» жоғалып кетуіне әкеліп соғуы мүмкін. Бірнеше жылдан бері қоғам белсенділері мен Парламент депутаттары қозғаған мәселе әлі де өзектілігін жоймаған. «Қызыл мия тамырын шетелге тасымалдаудың бақылаусыз болуы елдегі экологиялық жағдайды да ушықтыруы мүмкін», – дейді олар.
Қызыл мия қолданылмайтын сала жоқ...
Мия тамыры медицина, косметология және тамақ өнеркәсібі сияқты іргелі салаларда кеңінен қолданылады. Қытайда оның адамды жасарту қасиеті 3 мың жыл бұрын дәлелденіпті. Тибетте қызыл мияны «Ұзақ өмір сүрудің сиқырлы тамыры» деп те атаған. Ал кәрістер түрлі жақпамай косметология үшін ұдайы қолданып жүр. Ал негізінен медицинада мың түрлі ауруға ем ретінде қолданылып келеді. «Дәрілік қасиетінің арқасында дерматит, есекжем, теңге қотыр, бронх демікпесі, жүйелі қызыл жегі, жедел есекжем, диатез секілді аллергиялық ауруларды емдеуіне ықпал етеді. Әсіресе, осы мақсаттарға глицирам препараты бөлінген болатын, ол аллергиялық реакцияларды, қандағы эозинофилдердің санын азайта отырып, бронхтардың жиырылуын, балаларды емдеуде кеңінен қолданылады. Қызылмия онкологиялық ауруларды емдеуде, әсіресе химия курстарынан кейін өте маңызды болатын онкологиялық жасушалардың өсуін тежейді. Сондай-ақ күрделі жинақтардағы мия тамырын қуықалды без аденомасы, бүйрек және зәр шығару жолдарының аурулары, асқазан-ішек жолдарының аурулары, омыртқа мен буын аурулары, артрит, ревматизм, коксарттроз, омыртқа және басқа буындардағы диск жарығын, остеохондроз, онкологияда қолданатын сәулелік терапиядан кейін және ағза радиацияның әсеріне ұшыраған кезде қолданады», – дейді дәрігер мамандар.Ресми соңғы деректер бойынша, 2011 жылы тұтас Қазақстан бойынша 4 200 тонна қызыл мия тамыры шетелге шығарылса, ал 2015 жылдың өзінде тек Оңтүстік Қазақстан облысында ғана 15 мың тонна қазып алынғаны расталған. Ал Алматы облысының Ұйғыр, Кеген, Райымбек аудандарында жазықты жерлерді бітіріп, енді таулы аймақтарға көше бастапты. Табиғат сыйының құрып бара жатқанына алаңдаған қоғам белсенділері оны әлеуметтік желілерде де көтере бастаған. «Қызыл мия тамырын жинаушылардан кейін ол жерге 10-12 жылға дейін ешбір өсімдік өспей қалады. Бірақ бұған қарап жатқан жан жоқ. Салдарынан қазір жүздеген, тіпті мыңдаған гектар жер пайдалануға мүлдем жарамсыз болып қалған. Қазір Алматы облысының бірнеше ауданында жаппай өсетін қызыл мия тамыры тіпті құрып бара жатыр. Жазықты жерлерді қойып, ақша табу үшін күректері мен теселерін арқалаған жұрт таулы жерлерге де шығып кетіп жүр. Тіпті, автобуспен толтырып түсіріп тамыр жинауды кәсіпке айналдырғандар да жоқ емес. Шетелге, әсіресе, Қытайға тасымалданып жатыр. Құзырлы органдар ұстап, әкімшілік жауапкершілікке тартқанымен, бұл оған тосқауыл бола алар емес. Ал бірді-екілі орманшылар мен күзетшілердің оларды тоқтатуға шамасы жетпейді. Қазір қызыл мияның нарықтағы бағасы келісіне 2 800-3 500 теңгеге дейін болып отыр. Ал тоннасы шамамен 180 мың теңгеге дейін жетіп жығылады екен. Заңға өзгеріс енгізу мәселесі осыдан төрт жыл бұрын қаралған. Алайда күні бүгінге дейін шыбық басы сынбады. Енді қапы қалмас үшін қызыл мия тамырының экспортқа шығарылуын түбегейлі тосқауыл қойылуын талап етіп отырмыз», - дейді белгілі кәсіпкер әрі қоғам белсендісі Мұрат Иманбек.Қызыл мияның тағы бір қасиеті ауыл шаруашылығы жерлерін құнарландыруға бағытталыпты. Бұл қасиетін оңтүстіктегі көршіміз тәжірибе жүзінде дәлелдеп, сор және тұзданған жерлер қайта құнарланып, мақта өсіруге пайдалана бастаған.
Заңның солқылдақтығы - басты қауіп...
Ал бұған заңның солқылдақтығы кедергі болған. Деректерге жүгінсек, дәрілік өсімдіктердің өсуі мен қорғалуын реттейтін «Өсімдіктер әлемі туралы» заңға өзгерістер енгізуді төменгі палата депутаттары сонау 2017 жылы көтерген. Халық қалаулыларының есебінше, қызыл мия тамыры шикізатының бақылаусыз жиналып, шекарадан асуы құнды өсімдіктердің құрып, жердің деградациясына ықпал ететіні айтылыпты. Депутаттық сұраныста келтірілген дәйектерге сенсек, заң еліміздің орманды аймақтары мен ерекше қорғалатын қорықтар өсімдіктерді ғана қорғайды. Жалпы көлемі 29,3 миллион гектарды құрайтын бұл жерлер еліміздің аумағының тек 10,7 пайызын ғана құрайды екен. Яғни, қалған ауыл шаруашылығы, жайылым және шабындық және басқа да жерлерде өсетін дәрілік пайдалы өсімдіктер қорғаусыз қалған.ТН ВЭД кодының соңғы деректері бойынша, тек қызыл мия тамырының ғана он шақты коды бар. Яғни, біреуі болмаса басқасы арқылы экспортқа шығара беруге болады. Ал export.ru порталының мәліметінше, қызыл мия тамырын экспортқа шығарушылар бюджетке ешқандай да қосымша құн салығын, акциз және басқа да экспорт төлемдерін төлемейді. Осындай жеңілдіктер қарапайым ауыл тұрғындарын да қызыл мия тамырын теруге шығарған.
Жұрттың бәрі тамыр теріп кеткен
Мәселені реттеу үшін қоғам белсендісі мен қатар әлеуметтік желі қолданушылары да өз пікірлерін білдіріп заңмен қорғалуын, экспортқа тыйым салынуын талап етті.«Қазір мия тамырын Үкіметтің 2006 жылғы 31 қазандағы №1034 қаулысымен бекітілген сирек кездесетін және Құрып кету қаупі төнген өсімдіктер мен жануарлар түрлерінің тізбесіне енгізу мәселесі қаралған жоқ. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Фармацевтикалық және медициналық өнеркәсіпті дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған Кешенді жоспарын қарау шеңберінде Денсаулық сақтау министрлігіне жоспарға өңделмеген түрде мия тамырын Қазақстан аумағынан әкетуге уақытша тыйым салуды енгізу жөніндегі тармақты енгізу жөнінде ұсыныстар енгізді. Қазақстанның өсімдіктер дүниесін күзету, қорғау және сақтау мақсатында Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі қазір Парламент Мәжілісінде қаралатын «өсімдіктер әлемі туралы» заңның жобасын әзірледі, осы заң жобасында заңнамалық деңгейде өсімдіктер дүниесін мемлекеттік орман қоры аумағынан тыс пайдалану мәселесін реттеу көзделеді» делінген министрліктің ресми жауабында. P.S. Сонымен, әзірге миллиондаған долларға шетелге кетіп жатқан қызыл мия тамырының экспортқа шығуына тосқауыл қоятын қаулы шыққан жоқ. Заң жобасы қашан қабылданатыны белгісіз. Ал күн санап өршіп, экологиялық ахуалдың асқынып бара жатқаны тағы бар. Қайтпек керек? Мәселені реттеу кезек күттірмейтіні анық аңғарылып тұр. Сондықтан тиісті министрліктер мен Парламент депутаттары, Үкімет аталған жағдайды назарға алып, шара қабылданғаны жөн сияқты...Мәселе жөнінде Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігіне ресми сауал жолдадық. Сөйтсек, құзыретті министрлік тарапынан да қызыл мия тамырының құрып кету қаупі төнген өсімдіктердің қатарына енгізу мәселесі қаралмапты. Министрліктің баспасөз қызметі жүргізілген жұмыстар жайлы баян етті.
Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ,
Ақмола облысы