Алдағы онжылдықтарда Қазақстандағы барлық жұмыс орнының жартысынан астамы, яғни 52%-ы автоматтандырылады. Яғни, жұмыссыздар армиясы алапат ауқымға жетуі ықтимал. Бұл жайында Еңбек министрлігінің Еңбек ресурстарын дамыту орталығы әзірлеген ұлттық баяндамада айтылған. Қазірдің өзінде жұмыс таба алмай, тұрмысы төмендеген адамдар саны күрт артқан. Қазақстан болашақтағы ұлы өзгерістерге дайын ба?
Қандай мамандықтар жойылғалы тұр?
Отандық еңбек нарығына талдау жүргізген сарапшылардың байламынша, әлемде және елімізде жақын арада 239 жаңа мамандық пайда болуы мүмкін. Олардың арасында экотехнолог, «Ақылды үй» жобалаушысы, роботтардың инженер-технологі, мұнай-газ саласындағы инженер-талдаушы, экожүйенің ІТ архитекторы және басқасы бар. Мұның сыртында сұранысқа ие 95 мамандыққа ары қарай өзектілігін сақтау үшін өзгеруге тура келмек: бұл мамандық иелеріне жаңа техниканы, саладағы жаңа тәуекелдер мен мүмкіндіктерге жауап беретін жаңа дағдыларды игеру қажет болады. Мысалы, топографтар мен картографтар – сандық картографқа, пойыз жүргізушілері – пойыздарды қашықтан басқару операторына, құрылысшылар құрылыстағы аддитивті өндіріс операторына айналуға мәжбүр болады. Ал 129 мамандық түрі жойылады деп күтілуде, оған таңбалаушы-маркалаушылар, бухгалтерлер, құрылыс суретшілері, Call-орталығының операторлары, қойманың есепке алушылары, әкімшілендіру саласының мамандары, фастфуд әзірлеушілер, даяшылар, айырбастау бекеттерінің қызметкерлері және басқалары кіреді. Жалпы, сарапшылардың мұндай болжамдарын былайғы жұрт әзілге балайды, күлкіге айналдырады. Дұрысы, қол қусырып қарап отырмаған, қапы қалмаған, соған дайындалған жөн. Мәселен, былтырдан бері отандық банктер, сақтандыру компаниялары, туроператорлар және басқасы өңірлердегі, қалалардағы бұрын қаптап өркен жайған филиалдары мен өкілдіктерін жаппай қысқартып жатыр, қалғандарының өзін ықшамдап, оңтайландырды. Бұған тек пандемия мен дағдарыс қана әсер еткен жоқ. Бұл – клиенттермен келісімге отыру, өзге де ынтымақтасу процестерінің автоматтандырылуының нәтижесі. Қазақстандықтар кредит алу, депозит ашу, ақша аудару, коммуналдық және басқа төлемдерді төлеу үшін он жыл бұрынғыдай банктерге барып, менеджерде не кассада сарылып, кезек күтпейтін болды. Бұл үдерістер смартфон және компьютер арқылы жүзеге асырылады. Еңбек саласына арналған тұңғыш ұлттық баяндаманы әзірлеуге үлес қосқан сарапшы, «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы басқарма төрағасының кеңесшісі Жақсыбек Құлекеев бұл үрдісті енді тоқтату мүмкін емес, тек оған ұлт болып бейімделе білу керек деген пікірде. «Автоматтандыру, цифрландыру қарқын ала береді, шығармашылықты талап етпейтін барлық монотонды жұмысты қазірден компьютерге көшіруге болады, жасанды зерде жақсы дамуда. Бүгінде қазақстандықтардың басым көпшілігі банктерге бармайды. Кассирлерді, банк менеджерлерін ұялы қосымшалар, терминалдар ауыстырды. Нәтижесінде, банктер қызметкерлерін қысқартуға мәжбүр, себебі олардың еңбек өнімділігі төмен. Біз, тұтынушылар мұны байқамаймыз. Ал жұмыссыздық тек арта береді», – дейді Ж.Құлекеев. Қазақстанда 2020 жылы уақытша жұмыс істемейтіндер, яғни ақысы төленбейтін демалысқа жіберілгендер алдыңғы жылға қарағанда 4 есеге – 129 мыңнан 536 мың адамға дейін күрт ұлғайды. Бұл сан биыл өсіп жатыр. Өйткені вакцина салғызбағандар жұмыстан шеттетілді. Сонымен бірге Ashyq жүйесіне қосылмаған кәсіпорындар сол бойы ашыла алмады. Жақсыбек Құлекеевтің пайымдауынша, мемлекетке жұмыс орындарының жаппай жабылуынан гөрі оларды кез келген жолмен сақтау тиімдірек: «Жұмыспен қамтуды сақтаудың бір тәсілі – дамыған елдер пилот ретінде енгізіп жатқан жоба, яғни жұмыс күндерінің, жұмыс сағаттарының санын азайту. Нақтылай кетсек, егер біз аптадағы жұмыс күндерінің санын бестен төртке кемітсек, онда жұмыспен қамтылғандар саны артады. Кейбір адам қосымша жұмыс істей алады. Сондай-ақ азаматтарға өз отбасымен көбірек болуға жағдай жасаймыз. Бұл – елдің әл-ауқатын, көңіл күйін арттырудың бір шарты», – деді сарапшы.64 сағатта ІТ аналитикке айналасыз!
Сарапшылардың тұжырымдауынша, Қазақстан еңбек саласындағы ұлы бетбұрыстарға дайын емес. Неге? Біріншіден, халықтың уақыты мен мүмкіндігі жоқ. Заманауи өркениет адамдардан үздіксіз білім алуды талап етеді: білім-дағдылар 5 жыл сайын ескіріп отырады. Біліктілікті өзекті күйде ұстап тұру үшін апта сайын оқуға (онлайн, оффлайн) бірер сағат бөлген жөн. Алайда Еңбек ресурстарын дамыту орталығының дерегінше, Қазақстанда 25-64 жастағы ересек тұрғындардың төрттен бірі – 26%-ы оқудан өтуге жұмыстан қолы тимейтінін айтқан. Тағы 25%-ының қосымша білім алуға еш мүмкіндігі жоқ. Екіншіден, жұртшылықтың жаңа білім алуға құлқы жоқ көрінеді. Ересек тұрғындардың біліктілігін халықаралық зерттеу (PIAAC) деректеріне жүгінсек, сұрау салынған Қазақстан тұрғындарының 95%-ы оқуға қатысуға еш ынта-ниеті жоғын білдірген. Үшіншіден, қазақстандық кәсіпорындар қызметкерді оқытуды қысқартып жатыр. Кейінгі он жылда өз жұмыскеріне оқудан және біліктілікті арттырудан өтуді ұсынатын ірі бизнес нысандарының үлесі 2009 жылғы 51%-дан енді 42%-ға дейін құлдыраған. Ал шағын және орта бизнестен «өз қызметкерлерін оқытады» деп күтудің өзі аңғалдық: әрі кетсе, жаңа келген қызметкерді қалай жұмыс істеуге үйретумен шектелді. Coursera ашық онлайн курстардың жаһандық провайдерінің Жаһандық дағдылар рейтингіне (Global Skills Index 2021) сәйкес, технологиялық компетенция, компьютерлік бағдарламалау, веб-әзірлеме, бағдарламалық инженерия бойынша лидерлер тізіміне бұрынғы «соцлагерь» елдерінен Беларусь, Чехия, Венгрия, Украина және Ресей кірді. Ресей «деректер туралы ғылым саласындағы дағдылар» деңгейі бойынша да көш бастаушы елдер қатарынан табылды. Қазақстан бизнес, технология және деректер туралы ғылымдар дағдыларын меңгеру жөнінен 108 елдің арасында 81-орын алды. Біздің көршіміз Нигерия (80-орын) және дамыған елден үшінші әлем елдеріне дейін құлдыраған Аргентина (82). – Заманауи технологиялардың даму жылдамдығын ескерсек, еңбек нарығында әрдайым сұранысқа ие болу үшін мамандар жаңа дағдыларды ұдайы әрі мейлінше жылдам игеріп отыруы шарт. Сондықтан өмір бойы оқып-үйрену концепциясы танымал болған. Бұл үрдіс емес, қажеттілік. Егер өмірінде бір рет диплом алумен шектеліп, өзін-өзі дамытпаса, ондай маманға жұмыс берушілерден сұраныс болмайды. Жұмыссыз мамандар онсыз да көп. Демек, мансап-карьераны тиімді құру үшін өз бетіңше оқу, өзгерген жағдайға бейімделе алу, сындарлы және аналитикалық ойлай білу, белсенділік секілді қабілет-дағдылар төтенше маңызды, – дейді Ernst&Young Kazakhstan консультациялық қызметтер жөніндегі директоры Дамир Деминов. Дегенмен жақсы жаңалық бар: тұңғыш ұлттық баяндамада айтылғандай, «болашақ жұмысын» табу және орындау үшін қажетті дағдыларды аз уақытта игеруге болады. Сауда саласындағы негізгі техникалық дағдыларды 38 сағат ішінде игере аласыз. ІТ саласында деректер аналитигі карьерасын бастау үшін 64 сағат оқу мен тәжірибе жеткілікті.Миллион теңге еңбекақыға жұмысшы таппады
Әзірге қазақстандықтар білімін кемеліне келтіріп, жаңа дағды игерудің игілігін байқап отырған жоқ. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәлімдеуінше, «Қазақстанның еңбек нарығы білімі мен біліктілігі жоғары мамандарды лайықты деңгейде ынталандырып, құрметтеп отырған жоқ». «Анағұрлым күрделі жұмыс атқаратын жоғары білімді маман мен біліктілігі төмен жұмыскердің еңбекақысы арасындағы айырмашылық аз, кейде жоғары білімділер әлдеқайда аз табады. Мысалы, елімізде даяшы-официант (251 мың теңге) балабақша тәрбиешісі-педагогтен (104 мың теңге) және дәрігерден (218 мың теңге) көбірек табады. Үй қызметшісі (горничная, 163 мың теңге) мейірбикеден (139 мың теңге) жоғары еңбекақы алады», – деп хабарлады ведомство. Биік лауазымға тұрып, үлкен жалақы алу үшін Қазақстанда бірінші кезекте байланыс, тамыр-таныс керек екені құпия емес. Соның кесірінен дарынды азаматтар шетелге кетіп жатыр. 2015-2020 жылдар аралығында 194,4 мың қазақстандық ТМД елдеріне қоныс аударған. Арасында ІТ саласын серпінді өркендетіп жатқан Ресей, Беларусьті таңдаған мамандар жетерлік. Елден көшкендердің 87%-ы Ресейдің, 6%-ы – Германияны, 1%-ы – Беларусь, АҚШ, Өзбекстан мен Грекияны таңдаған. Ресми статистика бойынша, Қазақстанда дәрігер мен көлік жүргізушісінің жалақысы арасындағы айырмашылық орта есеппен небәрі 31% екен. Салыстыру үшін айтсақ, Германияда бұл көрсеткіш – 172%, Бразилияда – 174%, АҚШ-та – 261%. Алдыңғы қатарлы елдер осы арқылы азаматтарын жоғары білікті жұмыскер болуға, барынша күрделі кәсіптерді меңгеруге ынталандырады. Бізде ондай жоқ. Сарапшылар биліктің осы қателігіне назар аудартып отыр. Салдарынан қазақстандықтар, әсіресе жастар жоғары білім алуға, біліктілікті талап ететін мамандықтарға қызықпайтын болды. Бұл кеселдің жаппай сипат алғаны сонша, ел Президенті оны биылғы Жолдауында атап өтті: «Тағы бір проблема, нағыз қиындық осы деуге болады, балалар оқуын тастап кетіп жатыр. Өйткені білім алуды қажет деп санамайды». Үкімет осыдан нәтиже шығарып, салаға қатысты саясатын түзесе, абзал. Елордалық кәсіпкер, пластик терезелер орнатумен және реттеумен айналысатын маман Еркін Олжас жастардың «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» жүруге жаман үйреніп алғанын айтады. «Көптеген азамат индрайвермен таксилетіп, жеңіл ақша табуға құмар. Арқа сөмке асынып алып, велосипедпен тамақ тасудан айына 700 мың теңге табыс табуға болады деген аңыз-әңгіме жастардың есіл-дертін жаулап алды. Менің де кәсібім аса табысты, айына 1 миллион теңгеге дейін оңай табамын, жөндеу жұмысы күрделі болса, одан да көп түседі. Бірақ тұрақты серік-көмекші таба алмай жүрмін. Себебі ауыр есік-терезелерді көтеріп, тасу керек. Кейде лас жерлерде жұмыс істейміз, үсті-басың бүлінеді. Ең бастысы, жылдам, сапалы жұмыс істеуге тиіссің. Біліктілік қажет. Мұны жастар қиынсынады», – дейді ол. Сарапшылар еңбек нарығында ірі өзгерістер келе жатқанын айтып, дабыл қағады. Оған биліктің де, халықтың да ден қойып отырғаны шамалы. Қос тарап үшін дамудан гөрі жан бағу көкейкесті сияқты.Айхан ШӘРІП