2021 жылдың сегіз айында өндірістегі жазатайым оқиғалардан 938 адам зардап шегіп, оның 114-і қайтыс болған. Биыл адам өлімі 12,3%-ға төмендегенімен, жарақаттанғандар саны көп. Бұл құрылыс, өндіріс орындарында еңбек қауіпсіздігі нашар екенінің көрінісі емес пе? Талап төмен болғаны ма?
Жұмысты ұйымдастыру нашар
Өндірістік жарақат алушылар, әсіресе Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қостанай, Ақтөбе сияқты өнеркәсібі дамыған қалаларда көп. Экономиканың салаларына қарай жіктейтін болсақ, тау-кен-металлургия кешені кәсіпорындарында жазатайым оқиғалар жиі тіркелген (134 адам), одан кейінгі орында құрылыс саласы тұр (80 адам). Ал енді адам өлімі бойынша ең көп шығын құрылыс басында болатын көрінеді. Былтыр өндірісте қайтыс болған 203 адамның 54-і құрылысшылар. Одан кейін өңдеу өнеркәсібі (39), тау-кен өндірісі және карьерлерді қазу (24 адам). Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильин қайғылы жайттардың көбі еңбек қауіпсіздік талаптарының бұзылуынан, сосын моральдық және физикалық тұрғыдан әбден тозған, ақаулы техникамен және жабдықтармен жұмыс істеу салдарынан болатынын айтады. Сондай-ақ қаланың шеткі аймақтарында, елді мекендерден шалғай жерлерде орналасқан нысандарда заңбұзушылық жиі кездескен. Өйткені ондай жерлерге еңбек инспекторларының аяғы жете бермейді, тексеруші сирек барады. Бүгінде қазақстандық нарықта негізінен ірі құрылыс компаниялары сұрыпталып қалып жатыр. Шағын субъектілердің саны пандемия жағдайында бәсекелестікке төтеп бере алмай, селдіреп барады. – Шағын шаруашылық субъектілері қомақты тендерлерге қатыса алмайды, әдетте «сүйектің майлы басы» ірі компанияларға тиеді. Ол бір жағынан түсінікті де, ірі компаниялардың табысы көп, техникасы жаңа және заманауи, жұмысшылары жеткілікті. Техника қауіпсіздігіне жауап беретін мамандарының біліктілігі талапқа сай. Олардың артықшылықтары көп,– дейді экономист Рүстем Жансейітов. Оның пікірінше, шағын субъектілердің техникасы ескі-құсқы, жұмысшыларының бәрі бірдей арнайы жұмыс киімдерімен қамтамасыз етілмеген, каска жоқ. Техника қауіпсіздігіне жауапты мамандарының біліктілігі төмен. Бір сөзбен айтқанда, оларда еңбекті ұйымдастыру жағдайы адам шошырлық.Қауіпсіздікке қатысты екі түрлі көзқарас
Қазақстанның Мұнай сервистік компаниялар одағы төралқасының төрағасы Рашид Жақсылықов отандық компаниялар мен шетелдік компаниялардың еңбек қауіпсіздігіне деген көзқарасының екі бөлек екенін айтады. – Мұнай-газ және мұнай-сервис компанияларында өндірістік төтенше оқиғалар сирек болады. Өйткені шетелдік инвестор жұмыс орнындағы өлім-жітім компанияның іскерлік этикасына тікелей байланысты деп санайды. Оған өзіндік философиясымен қарайды. Үш жыл бұрын ірі трансұлттық компанияның кеңсесіне барып, олардың өз қызметкерлері үшін жасаған арнайы каскаларын көрсеткені есіме түседі. Онда жұмысшының қан қысымын, жүрек соғысын, оттегінің ағзаға түсуін және тіпті энергия шығынын бақылайтын чип салынған. Егер адам шаршаса, оны демалысқа немесе емделуге жібереді. Біз де осыған ұмтылуымыз керек, – деді ол. Төралқа төрағасының айтуынша, трансұлттық компаниялардың өз жұмысшыларының еңбек күнінен кейін отбасыларына аман-есен оралуына алаңдайды. Олар өздерінің беделін ойлайды. Ал қазақстандық жұмыс беруші ең алдымен жоспардың орындалуына мән береді. Бізде әлеуметтік жауапкершілікті елді мекенге мектеп немесе балабақша салып берсе болды деп түсінеді. Себебі шетелдік компаниялар ірі тендерлерді ұтымды ұсыныс жасап, ашық бәсекелестік жағдайында беделін салып жеңіп алса, ал отандық бизнес сыбағалы үлесін телефон қоңырауы мен тамыр-таныстық арқылы шешеді. Сондықтан компанияның беделі мен өндірістік өлім-жітімнің көптігі олар үшін құр қызыл сөзбен бірдей. Сондықтан да жұмыс басындағы қауіпсіздік шараларының сақталуына онша-монша мән бере бермейді. Егер жазатайым оқиғалар болып жатса, жұмыс беруші еңбек инспекторларына қолына «ауызбастырық» ұстата салып, оңай құтылып кетеді.
Қауіпсіздікке жауапты инженерлер нұсқаулыққа жұмысшылардың қолдарын қойғызумен ғана шектеледі. Сондай-ақ Қазақстандағы кәсіподақ ұйымдары да азусыз, жұмысшының мүддесі үшін күресе алмайды, жұмыс қауіпсіздігін қамтамасыз етуді талап етпейді. Тіпті, керісінше кәсіпордақтар көп жағдайда жұмыс берушінің сойылын соғып, солардың сөзін сөйлейді.
Еңбек қорғау ісінде тіпті Кеңес Одағы кезіндегі сабақтастықты жоғалтып алдық. Апат болған өндірістерде ҚТ инженерлері бұрынғысынша түк болмағандай жұмыстарын жалғастырып жүре береді-ау деп қауіптенемін. Ал бұл жұмыс берушінің еңбек адамының өмірі мен денсаулығына алаңдамайтынын білдіреді.
Зиянды еңбекке жегілген жұмысшылар
Еңбек және халықты әлеуметтiк қоpғау министpлігінің дерегінше, 2020 жылы өндірістік кәсіпорындардағы 1,6 миллион адамның 367 мыңы зиянды жағдайда жұмыс істеген. Олардың кәсіптік еңбек ету қабілетінен айырылған көпшілігі жеңіл жұмыстарға ауыстырылған. 2020-2021 жылдары мемлекеттік еңбек инспекторлары 11 мыңнан астам заңбұзушылықты анықтаған, оның ішінде 34%-ы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласына тиесілі. Заңбұзушылыққа байланысты жұмыс берушілерге 4,3 мыңнан астам нұсқама жіберіліп, 278 млн теңге көлемінде айыппұл салынған. Лауазымды тұлғалардың жауапкершілігін қарау мақсатында мемлекеттік еңбек инспекторлары еңбекті қорғау талаптарын бұзу фактілері бойынша 1,4 мыңнан астам материалды құқық қорғау органдарына жіберген. Аталған фактілер бойынша 193 қылмыстық іс қозғалған. «Соңғы жылдары қауіпті өндірістік объектілерде апаттардың орта есеппен 15%-ға өсуі байқалады. Талдау нәтижелері көрсеткендей, өндірісте техногендік апаттардың пайда болу қаупі бұрынғыдай жоғары деңгейде қалып отыр. Биыл еліміздің қауіпті өндірістік объектілерінде 11 апат және 146 оқиға тіркелді. Апат салдарынан 5 адам зардап шекті», – дейді Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильин Үкімет отырысында. Қазір Қазақстанда 700 мыңға жуық мүмкіндігі шектеулі жан бар. Бұл жалпы халықтың 3,7 пайызын құрайды. Өткен жылы өндірістегі жазатайым оқиғаларға байланысты кәсіби еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан тағы 374 адам мүгедектер қатарына қосылды.Дәулет АСАУ