Қазақстанда суицид мәселесі әлі күнге өзекті. Әсіресе, 30 жасқа толмаған жастар мен жасөспірімдер арасында өз-өзіне қол салушылар көбейген. Жастардың мұндай қадамға баруына не түрткі? Бәлкім, жасөспірімдер арасында қысым көп болар? Мамандар отбасындағы жанжал мен депрессияны себеп ретінде алға тартады. Ал оның алдын алу мүмкін бе?
Статистика адам шошытады
Бас прокуратураның мәліметінше, 2019 жылы еліміздің 3 805 азаматы суицид құрбаны болған. Басым бөлігі – Алматы, Шығыс Қазақстан және Түркістан облыстарының тұрғындары. Бір қызығы, өз-өзіне қол жұмсағандардың 3 мыңы – ер адам. 887-сі – 15-29 жастағылар. 2020 жылы 3 515 суицид оқиғасы тіркелген. Оның 143-і – жасөспірімдер. Жалпы, өз-өзіне қол жұмсауға талпынған 4 849 оқиға анықталған. Оның 306-сын жасөспірімдер жасаған. Екі жылдың есебінде аса бір қатты айырмашылық білінбейді. Пандемия кезінде «суицид азайды» деген мәліметтер көптеп шыққаны рас. Бірақ олай айтуға болмайтын тәрізді. Мысалы, биыл алғашқы 3 айдың ішінде 834 азамат суицид себебінен көз жұмды. Азаймады деуімізге дәлел болсын, Finprom.kz зерттеушілерінің 2021 жылы мамырда жариялаған дерегінде, Қазақстанда кәмелетке толмағандар арасындағы суицид саны бір жылда 15%, суицидке тырысқандар саны 5% көбейгені айтылады. Биыл қаңтардан сәуірге дейін елімізде кәмелетке толмағандар арасында 53 суицид әрекеті жасалды. Бұл былтырмен салыстырғанда 15,2% жоғары. Оның ішінде 32 ұл, 21 қыз бала бар. Өз-өзіне қол жұмсауға тырысқан әрекетті тағы 120 адам жасаған. Бұл бір жыл бұрынғы көрсеткіштен 5,3% көп. Олардың ішінде 21 ұл мен 99 қыз бала бар. Бір қызығы, олардың көбі толыққанды отбасында өмір сүрген. Ата-анасы ажырасып, не басқа отбасылық дау шығармаған. Қазақстан балалық шақтың ұзақтығы мен қорғалуы бойынша 180 елдің рейтингісінде 50-орында тұр. Балалар арасындағы суицид 100 мың тұрғынға шаққанда – 1,3 пайыз. Бірақ осының өзі мемлекетті суицид жөніндегі статистикаларда алдыңғы қатарға шығарып жүр. Бір сауал – Қазақстан расымен өз-өзіне қол жұмсағандар есебі бойынша әлем елдерінің алдында тұр ма? Рас, әлемдік антирейтингте Қазақстанның «алдыңғы орны» туралы көп айтылады. Қолда бар ақпараттар шынымен елдегі суицидтен болған өлім әлемдегі ең жоғары деңгейдің бірі болғанын көрсетеді. Бірақ дәл осы тұста ақпаратты жинауда проблемалар бар екенін ескерген абзал. Суицид туралы деректі жинауды барлық мемлекет сапалы деңгейде жасамайды. Оны Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы да сан рет қайталаған. Мәселе тек жауапты органдардың жұмысында ғана емес, әртүрлі қоғамның мәдени ерекшелігінде. Суицид тақырыбына кей елде тыйым салынған, енді бірінде айтылмайды немесе әдейі болмаған жарақат ретінде тіркеледі. Осыған байланысты әлемдегі өзін-өзі өлтіру саны туралы мәліметтер төмен бағалануы мүмкін деп болжанады. Сондықтан Қазақстандағы суицид статистикасы туралы айтқанда тек тіркелген жағдайды сөз етеміз. Бірақ соның өзінде еліміздегі суицид есебін өзге елдерден аз деуге келмейді. 2016 жылы денсаулық сақтау зерттеушісі Джон Элфлайн суицид деңгейі жоғары 20 ел тізімін жасағанда, Қазақстан 7-орынға тұрақтаған. Енді мәселенің негізіне қайта оралсақ. Азаматтар бұл қадамға не үшін барады?Себеп сан түрлі
Өмірде қиындыққа тап болған адамның көбі оны істемесе де бір рет өз-өзіне қол жұмсау жайлы ойланатыны жиі айтылады. Бірақ оны жасырып қалатындар көп екен. Былтыр «Қазақстанның тең құқық пен тең мүмкіндік институты» қоғамдық қоры 14-29 жас аралығындағы 2 мың адамды қатыстырып, әлеуметтік зерттеу жүргізген. Нәтижесінде, респонденттердің 17 пайызы өз-өзіне қол жұмсау туралы ойлағанын анықтапты. Демек, жастардың арасында суицид жайлы іштей толғанатындар болған. Әлеуметтік зерттеуге қатысқандар психикалық күйзеліс, қаржы тапшылығы, жалғыздық, ата-анамен тіл табыса алмау осындай ойға түрткі болғанын баяндаған. «Қыздардың суицид туралы көп ойланатыны белгілі. «Жастар қандай өмірлік қиындықтарға тап болады?» деген сауалға көбіне қаржылық мәселелерге, жеке өмірдегі және оқудағы проблемаларға тап болатынын айтады. Кейбірі денсаулығына байланысты күйзеліске ұшырайтынын айтса, енді бірінде отбасында, ата-аналарымен және достарымен арада кикілжің болады. Осыған қарап жастарды суицидке не итермелейтінін аңғарамыз», – дейді «Қазақстанның тең құқық пен тең мүмкіндік институты» ҚҚ әлеуметтанушысы Татьяна Резвушкина. Маман сөзінше, суицид қай жерде болса, себебін де сол арқылы анықтауға мүмкіндік бар екен. Мысалы, бала үйінде суицид жасаса, отбасында дау болуы мүмкін. Ал өлім орны мектеп болса, қатарластарымен келіспей қалып немесе оқу үлгерімі нашар болуы мүмкін. Суицидтің себебі әртүрлі. Дегенмен елімізде көбіне суицидке итермелейтін негізгі себеп – жалғыздық. Жалғыздық – депрессия ауруының белгісі. Сонда кез келген қиындық адамды депрессияға шалдықтыруы мүмкін. Институт өкілдері есепке де күмәнмен қарайды. Мәселен, біздің қоғамда өз-өзіне қол салғандарды немесе соған әрекеттенгендерді айыптап, сыртынан ғайбаттау көп. Осыны ескергендіктен марқұмның жақындары өлім себебін суицидпен байланыстырмауға тырысады. Демек, кей деректер арнайы статистикаға ілінбей қалғанына таңғалмау қажет. Енді оның алдын қалай аламыз? Бұл тұрғыда екі ұсыныс бар. Біріншісі – көп психологтер айтып жүрген, былтыр осы бойынша оқулық әзірлеген психолог Алексей Лидің суицидтің алдын алудың бірыңғай ұлттық бағдарламасын құру ұсынысы. Бағдарлама аясында балалар мен жастарды қорғау мәселесімен айналысатын ұйымдардың жұмыстарына салыстырмалы талдау жүргізілуі тиіс. Әрі мектеп пен колледждердегі психолог мамандардың біліктілігін арттырып, оларды өзге жұмыстармен жүктемей, нақты жасөспірімдердің мәселесімен айналысуға мүмкіндік беру керек. Ал екіншісі – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ұсынған LIVE LIFE тәсілі. Бұл әдіс төрт стратегиядан тұрады: қауіпті препараттар мен атыс қаруы сияқты суицид құралдарына қол жеткізуді шектеу, суицид туралы хабарлауға жауапкершілікпен қарау қажет екені туралы бұқаралық ақпарат құралдарында түсіндіру, жасөспірімдердің әлеуметтік және эмоционал дағдысының дамуына ықпал ету және суицид туралы ой мен мінез-құлықтан зардап шегетіндерді ерте анықтап, қолдау және қадағалау. Бірақ айтқанға оңай болғанмен, бұл ұсыныстың нәтижелі боларына күмән бар. Себебі әр адамның ішінде болып жатқан өзгерістерді уақытында анықтау қиынның қиыны екені даусыз. Жалпы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы суицидті алдағы уақытта да жер бетіндегі өлімнің негізгі әрі басты себебінің бірі болып қала беретінін мәлім еткен. Бірақ осыған қарап қол қусырып отыруға болмайтыны аян. Ол үшін әр адам жақын-жуығын бақылап жүрсе керек-ті. Әйтпесе, көп істің нәтижесі әлі бұлыңғыр күйде.Мадияр ТӨЛЕУ