Құрылғанына 60 жыл болған Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының тарихы тағылымды шежіреге толы.
Бұл тұтас бір дәуір іспетті жылдар десе де болады. Қазақ тілі білімін зерттейтін бірден-бір ғылыми орталық – Тіл білімі институты тарих қойнауына еніп кеткен Кеңес дәуірі мен 30 жасқа жеткен Тәуелсіздік жылдарындағы күллі өзгерістер мен дүмпуілдерге толы кезеңдерді қоғаммен, елмен бірге бастан кешірді. Институт тарихында тілге, тіл арқылы халыққа қызмет етудің жарқын үлгісін танытқан талай ғалымның қолтаңбасы мен ізі бар. 60 жыл бойы институт ғалымдары ұлт тілінің түп-тамырына терең бойлады, қазақ тілінің құрылымын егжей-тегжейлі талдады, қазіргі тіл қолданысының әр сипатын қалт жібермей қадағалады.
Соңғы екі жылда институтта «Тілтанымдық мектеп» атты шара өткізіліп жүр.
Қазақ тілтанымының бастауларында тұрған Алаш ардақтыларының асыл бейнелері мен құнды мұраларын әлденеше рет жаңғыртып, санаға құятын бұл бастаманың мәні де зор, тағылымы да мол.
«Тілтанымдық мектептің» бір бөлек хабары, әсіресе соңғы 60 жылда тіл ғылымына өлшеусіз үлес қосқан ғалымдар шоғырына арналған. Шараның әр хабарынан қазақ тілші-ғалымдарының еңбегі, өнегелі өмір жолы, сол бір жылдардағы ғалымдардың тіл-ғұмыры жөніндегі мағлұматтар бүгінгі ұрпақтың сана-сезімін, ойлау жүйесін сілкіндіретіндей әсер етеді. Кеңестік дәуір тұсында қазақ тілі зерделенген зерттеулердің әлемдік түркітануда айрықша бағаланғанына тарих куә. Зиялы қауым, ғалымдар ортасы, қалың жұртшылық еңбектері арқылы ғана танып, құрметтейтін ғалымдардың ғылымдағы соқпақтары да тарам-тарам. Ел мен тілге еңбегі сіңген Алаш азаматтары – баба буынның, кейінгі аға буынның әрқайсысының 60 жылдық ғұмырнамасы тәуелсіз елдің тарихында әлі де талай зерттеулер мен өнегелі жыр-әңгімеге арқау болары сөзсіз.
Тілші-ғалымдардың үлкен шоғырынан ардақты ұстаз, академик Рәбиға Сыздықтың есімі қазақ қауымына әбден таныс. Сонау елуінші жылдардың соңғы тұсынан бастап өмірден озғанға дейін институт қабырғасында еңбек еткен ұстаздың ел құрметі мен ықыласына бөленуінің басты әрі негізгі себебі – ғалымның зерттеулерінде ұлттық құндылықтарды сақтау, тілдің ұлт тұтастырушылық қызметін таныту жайы өзек болғанынан.
Қазақ тілтанымындағы біртуар тұлға – академик Рәбиға Сыздық Тіл білімі институты жеке ғылыми мекеме болып құрылар тұстан бірер жыл бұрын ғана ауысқан екен. Қилы кезеңдерді бастан өткеріп жүрген жастың алғырлығын, оттай жанып тұрған талабын алдымен атақты Мұхтар Әуезов алқалы бір жиында сөйлеген сөзінен аңғарады. Институттың болашақ бағдарын сан алуан зерттеу бағыттарын жоспарлай бастаған жетекші ғалымдар Рәбиға Сыздықты институтқа арнайы шақырады. Осылайша, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының, «Барыс» орденінің бірнеше мәрте иегері, Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген ғылым қайраткері, Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясының академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор, ғылымдағы шоқтығы биік қайталанбас тұлға, өзі айтқандай, «нар жүгін азаматша арқалаған» ғалымның – Рәбиға Сыздықтың ғалымдық ғұмыры басталады.
Академиктің ғылыми бағыттары сан салалы. Қазақтың түп-тамырынан терең сыр тартатын жазба ескерткіштер мен ақын-жыраулардың тілі жайында, яки ұлт тілі қай тұста әдеби тіл дәрежесіне көтерілген еді, қазақ сөзінің тылсым табиғаты, сөздің қуаты мен құдіреті, сөз әсері, сөз сазы мен сөз өрнегі бұрын қандай, қазір қай деңгейде, көркем шығарманың қыр-сыры қандай тәріздес көп сұраққа кез келген оқырман Рәбиға Сыздықтың зерттеулерінен жауап таба алады.
Бірақ бір таңғаларлығы, академиктің ғылыми зерттеулерінің бастапқысы және өмірден озғанша қаламының ұшынан түспегені – сауаттылық, жазудағы және ауызша сөйлеудегі сауаттылық.
Әдетте сауаттылық дегенді жеке адамның оқи алатын, жаза алатын деңгейі деп дәстүрлі түрде түсінетініміз белгілі. Дегенмен бүгінгі заманның талабы тұрғысынан бойлай қарасақ, тіл – ойлаудың жемісі болғанда, сауаттылық – зиятты дамудың көрінісі, сауатты жазу мен сөйлеу – жеке адамның білім-таным индексінің, мәдениеттілігінің, тілге деген құрметі мен саналы көзқарасының көрсеткіші. Жас ұрпақтың білім ордасына қадам басқан кезінен бастап сауаттылыққа қалыптасуы – оның толыққанды қоғам мүшесі болуының іргетасы. Қазіргі қолданыстағы жазу нормалары, ауызша сөйлеудің заңдылықтары жөніндегі академик ұстаздың еңбектері – біртуар ғалымның тіл-ғұмырының елеулі саласы.
Ұстаз қазақ емлесінің негізгі қағидалары мен тыныс белгілеріне арналған, бүкіл түркі дүниесінде бірегей еңбек болып табылатын «Қазақ тілінің анықтағышының» әр басылымында сауаттылықтың мектептен басталатынын және баспа қызметкерлері үшін аса маңызды екенін әлденеше мәрте қайталады. Тілді пайдалану жеткіліксіз екенін атап айтып, ғалым мектеп мұғалімдері, тәрбиешілер, дәріскерлер, дикторлар, тіпті әншілер мен сахна шеберлері де қазақ тілінің нормаларын, оның ішінде жазу мен ауызша сөйлеу нормаларын бекітетін, тілдің өзіне тән сипат-белгілерін сақтайтын, насихаттайтын, орнықтыратын, тілдің сақшылары деген тұжырымын академик Рәбиға Сыздық сөз мәдениетіне, жазу-сызу мәселелері туралы өмірден озғанша жазды да, айтты да. «Басылып шыққан кітап, газет, журналдар дұрыс жазудың бірден-бір көзі әрі үлгісі болуға тиіс және сауатты жазуға алғашқы бастап үйрететін орын – мектеп»; «Адамның ана тілін үйренудегі, ана тілін жақсы игерудегі бір баспалдағы – мектеп» деген нұсқау сөздері емле, жазу, сөйлеу ережелерінің тиянақты білім арқылы бекітілуі қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін орнықтырудағы іс-шаралардың қатарында маңызды екенін көрсетеді.
Егер қазірге дейін қазақ тілінің жазба коммуникациядағы қолданысында нормалар сақталған, жазудағы сауаттылық жоғары деңгейде десек, бұл істе ұстаздың атқарған еңбегі айрықша. Дей тұрсақ та, қазіргі жазба коммуникацияда ұстаз ұстанымдарына сәйкес келе бермейтін фактілер де бар. Бұлардың себептері де жоқ емес. Қазіргі жазу сауаттылығындағы кейбір өзгешеліктерге тұрақты сипат тән деуге де болмас, дегенмен қолданыс жиілігі көбірек байқалатын тұстар да ұшырасады. Мәселен, себебі, бірақ, сондықтан, сол себепті, өйткені, ал, алайда, әйтеуір тәрізді тілдік бірліктерді, әсіресе мерзімді басылымдарда үтір белгісімен ажырату жиірек кездеседі. Қағидалардан ауытқулар ойды жеткізуде ауызша айтудағы интонациялық кідірістің, баяндалып келе жатқан ақпараттың бір бөлігіне айрықша назар аудартудың нәтижесінен туындайтынын байқаймыз. Академик айрықша назар аударып, орнықтырып берген, бірге және бөлек жазылатын күрделі сөздердің емлесінде еркіндіктер бар. Демек, емле мен тыныс белгілері, жазба тіл мен қазақ тілінде ауызша сөйлеудің арасындағы заңдылықтар қазіргі білім беру жүйесіне арналған қолданыстағы, жаңартылған бағдарламаларда, лингводидактикалық базада жоғары сыныптарда жүйелі түрде меңгертілуін ескеру қажет. Әсіресе, ұстаз қадап айтқан баспасөз қызметкерлерінің жауапкершілігі айрықша. Өйткені тілді білу бар да, реттеуші, танытушы, мойындатушы функцияларына ие тіл нормаларын білу және жетік білу бар. «Тіл сақшылары» деп бағаланған баспа қызметкерлері, журналистер тіл нормаларының жоғары деңгейін танытуы үшін академик Рәбиға Сыздық мұрасындағы анықтағыш құралдарды қолдан-қолға түсірмей, күрмеуі бар мәселе кездескенде, тірек етуі керек-ақ.
Мінберлерден сөз сөйлеген кезде, көп жағдайда алдын ала дайындалған жазба мәтін оқылатындықтан, ұстаз айтқандай, «бір-бірімен табысып, үндесіп, үйлесіп жататын» қазақ тілінің әсем сөз сазын ауызша сөзде сақтау да – сауаттылықтың жоғары белгісі.
Академик Рәбиға Сыздықтың тілде, жазба және ауызша сөз қолданыста ұлт болмысын сақтауға бағытталған еңбектерінің бір арнасы – сөз мәдениеті, екіншісі – көркем әдебиет тілі. Өзара ұштасатын, бір-бірімен тығыз байланыстағы осы мәселелерге қатысты академик ұстаз құнарлы тұжырымдар жасады. Бұған келгенде ғалымның «ұлттық жазудың жаңа түріне – латын графикасына көшуге байланысты қазақ емлесі мен орфоэпиясының жаңа ережелерін түзу қарекеті міндеттердің маңыздысы. Жазу мен сөзді дұрыс дыбыстаудың жаңа нормаларын ұсынбас бұрын қазір қолданылып жүрген қазақ емлесінің бірқатар тұсына азды-көпті өзгерістер енгізу қажет, өйткені жаңа емле қағидаларының негізі бүгінгі жазу тәртібімізде жатқанын білеміз, ал қазіргі емле ережелерімізде сан жылғы жазу тәжірибемізді ескеріп, әрі Ахаң (Байтұрсынұлы) айтқандай, «көптің жанын қинамас» үшін кейбір ережелердің бірқатар тұсын қырнай түсу қажет сияқты» деген пікірі жаңа ұлттық әліпбиге негізделген емле қағидаларын біріздендіруде, толықтыруда негізгі таяныш болып отыр.
Ғалым сөз мәдениетінің теориялық пән ретіндегі негіздерін орнықтырды, сонымен қатар сөзді қалай қолданып жүрміз, қалай сөйлеп жүрміз деген тәрізді сұрақ туындағанда ұстаздың қазақ сөзінің коммуникативтік жарамдылығы мен коммуникативтік нысаналылығы, тілдік нормалардың қалыптасуы турасында айтқан пікірлері нақпа-нақ, айқын жауап болады.
Ғалымның сан қырлы зерттеулерінің бір бағыты көркем әдеби шығармалардың тілі мен стилін талдауға арналған еді. Қазақ тілінің ұлтты ұйыстырушылық, таным өрісін кеңейту қызметі тұрғысынан қарағанда жалпыхалықтық ұлттық әдеби тіл нормалары мен көркем тіл нормаларының айырым белгілері, ұштасатын-ажыратылатын тұстары, даму принциптері мен бағыттары қандай деген өзекті проблема да көркем тілдің тарихы мен бүгінгісін қатар салыстыра қарастыруды қажет етеді.
1990 жылы Ахмет Байтұрсынұлы атын иеленген Тіл білімі институты, асқаралы алпыстың биігіне көтерілген ғылыми орталық азаттық таңы атқалы бері талай ауқымды жұмыстар атқарды. Әсіресе, соңғы жылдары ұлттық әліпби, емле қағидалары, тілдік нормаларды кодификациялаудың теориялық негіздері, сөз сазы, көркем әдеби шығармалардың тілі жөніндегі ұстаз идеяларын одан әрі жалғастырып, тіл мен жеке адамның танымдық мәдениетінің, білім деңгейінің арасындағы байланысты когнитивтік санамен, прагматикалық ерекшеліктермен, лингвоэкологиямен, әлеуметтік лингвистика мәселелерімен ұштастыра талдауға ден қоя бастады. Бұл ретте академик Рәбиға Сыздықтың мұрасы, тұжырымдары басты бағдар болары сөзсіз.
Бүгінде қасиетті шаңырақта – Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында есімдері қастерлі алдыңғы ұрпақтың ізін жалғастырып келе жатқан, әлемдік, ұлттық лингвистикалық білімдер жүйесімен қаруланған, зияты терең жаңа буын өкілдері қалыптасқан. Тіл мамандарының ұлттық тек сананы жаңғыртуға бет бұрған тың зерттеулері мен ізденістері 30 жасқа толған Тәуелсіздіктің тұғырлы болуына лайықты үлес қосары анық.
А.АЛДАШЕВА,
филология ғылымдарының докторы, профессор
Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының
бас ғылыми қызметкері
