Елімізде есірткі шегіп, есіргендерге жаза жеңілдемек. Енді аз мөлшерде қолданатын және сақтайтындар қылмыстық емес, әкімшілік жауапкершілікке тартылады. Сонда ақшасын аямай «ақ ажалды» сатып алатындар мен у саудалап ұртын майлайтындар қолға түссе, айыппұлмен құтыла ма? Бұл ауру түрімен ауыратындарды азайтудың орнына, керісінше героин, марихуана құлдарын қаптатпай ма?
Биыл тек екі айда Ішкі істер органдары 378 есірткі қылмысын анықтады. 7 есірткі зертханасын жойылды, 420 келіден астам есірткі, оның ішінде 196 келі гашиш, 213 келі марихуана және 6 келіден астам синтетика тәркіленді. Сонымен қатар былтырдан бастап «пиралерон» (жылдамдық), мефедрон (меф) және синтетикалық каннабиноидтердің (спайс) заңсыз айналымымен айналысқандарды қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін бір грамның өзі жеткілікті. Ал бұрын «синтетика зертханашыларын» жазаға тарту үшін «ақ ажалдың» салмағы 50 грамнан кем болмауға тиіс еді. Елімізде есірткі бизнесімен қанша күрес жүргізілсе де, нашақорлардың саны көбеймесе, азаяр емес.
Мәселен, 2018 жылы Қазақстанда 20 мыңнан астам нашақор тіркелсе, 2022 жылдың 4 ақпанындағы дерек бойынша, Республикалық психикалық денсаулық ғылыми-практикалық орталығында 110 423 адам есепте тұр. Бұл айналдырған 4 жылдың ішінде елдегі нашақорлардың саны үш есеге өскенін көрсетеді.
Жақында ғана Алматыда Telegram канал арқылы есірткі сатқан ер адам ұсталды. Есірткі сатты деген күдікке ілінген Алматы қаласының 29 жастағы тұрғынынан құрамында түрлі-түсті ұнтақ тәрізді заттары бар 15 қаптама, электронды таразы, сондай-ақ «скорость» және «мефедрон» синтетикалық есірткі заттарын жарнамалау және сату туралы дербес компьютердегі мәліметтер табылып, тәркіленді. Сондай-ақ көлігінен де бірнеше шөп салынған қаптама табылған. Осы секілді «кристалл», «ваннаға арналған тұз» деген түрлі атау жамылған синтетикалық заттардың дәурені жүріп тұр. Жасөспірімдер үшін синтетикалық есірткі еркін саудада, қолжетімді және арзан. Qiwi-әмиян, криптовалюта онлайн төлемдері арқылы тауарды «байланыссыз», бір-бірімен кездеспей сатып алып жүр. Бұл ғана емес, «курьер, закладчик» ретінде жасөспірімдерді жұмысқа тарту да жойыла қойған жоқ. Жастар есірткінің бағасы арзан, қолжетімді, дозасы жеңіліне үйір. Ал енді аз мөлшерде қолданған және сақтаған адамдар қылмыстық емес, әкімшілік жауапкершілікке тартылатынын жақында ІІМ Есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл департаментінің басқарма басшысы Бақытжан Әмірханов мәлімдеген еді. Яғни, елімізде есірткінің жеңіл түрін қолданғандардың жазасы да жеңіл болады. Күшіне енсе, екі тарап та мәселені ақшамен шешіп, әрі қарай еркін есірткі шегіп, қарасораның саудагерлері де жалғанды жалпағынан басып жүре бермей ме? Біздікі бер жағы, ал одан да ашық әрекетке көшіп, есірткіні заңдастырған елдерде нәтиже қалай?
2013 жылы Уругвайда марихуана толықтай заңдастырылды. Заң бойынша 18 жасқа толған Уругвай азаматы дәріханадан айына бір рет 40 грамға дейін есірткі сатып ала алады. Оған қоса, уругвайлықтарға үйінде алты түп қарасора (480 грамм марихуана алынатын көлемде) өсіруге рұқсат етілген. Елдің сол кездегі президенті Хосе Мухика есірткі саудасынан түскен қаржымен мемлекет қазынасын толтыруды мақсат тұтқан. Бір қызығы, марихуананы қолжетімді қылған соң героин мен кокаинның өтімділігі төмендеп, есірткі сатумен айналысатындар Уругвайдан кете бастапты. Сөйтіп, есірткінің астыртын жолмен таралуына тосқауыл қойылған.
Канада да марихуананы заңдастырған алғашқы мемлекеттердің бірі. Елдің премьер-министрі Джастин Трюдо парламент шешімін құптай отырып: «Енді қылмыскерлер пайдадан қағылады. Бүгін біз жағдайды өзгерттік», – деп мәлімдеді. Бұл шешімге қарсы шыққандар балалар мен жасөспірімдер бұдан былай есірткіні оңай иеленеді және оның салдары ауыр болады деген. Заң бойынша, канадалық марихуана сатушы компаниялар каннабисті жұрттың қалай қолданатынын қадағалауы тиіс.
Нидерланд та «шөп» шегуді заңдастырған ел. Есірткіні қолдануды қатаң жазамен тоқтатуға тырысқаннан гөрі бақылауда ұстау оң нәтиже берді. Нидерланд толеранттылық саясатын ұстанып, есірткінің жеңіл түрін (мысалы, марихуана және гашиш) 18 жастан асқандарға қолдануға рұқсат берді. Сонымен қатар «шөп» сатып алған адам оны пайдалануға ғана құқылы, қайта сатуына тыйым салынады. Егер үйде өсірсе, бір адамға 5 грамға дейін қарасора немесе қарасора өсімдіктерін сақтауға рұқсат бар. Мөлшері артық болса, айыппұл немесе жаза қолданылмауы мүмкін, бірақ есірткі тәркіленеді. Бұл елде марихуана ашықтан-ашық сатылады. Алайда марихуанаға рұқсат еткеннің кесірінен жезөкшелік пен біржынысты некені заңдастырған елде қоғамдық өмірден шет қалған тұтас бір буын өсіп келеді. Осы секілді есірткіні заңдастырып, жазаны жеңілдеткеннен кейін кері нәтиже көрсеткен елдер де бар.
Мәселен, АҚШ-тың марихуананы медициналық мақсатта қолдануға рұқсат берген штаттарында каннабистен жасалған дәрі-дәрмекті ішіп алып, көлік жүргізу фактісі көбейген. Бұл үрдіс коммерцияға айналып кеткен. Темекі мен ішімдік өндіретін белгілі компаниялар құрамында каннабисі бар өнім шығаруға миллиондап инвестиция құйған. Коммерциялық индустрия тек қаржы табуды көздеп, бұған ересектерді ғана емес, жасөспірімдерді де тартуға кіріскен. Есірткі сататын дүкендердің саны MacDonald’s пен Starbucks-тің мейрамханаларынан асып түскен.
Сонымен, марихуананы заңдастырған мемлекеттердің бәрі басқа проблемамен бетпе-бет келеді, енді оларда героиннің орнын метадон (қанға ине арқылы енгізілмей, жұтыла салатын синтетикалық есірткі) басып бара жатыр. Яғни, белгілі бір есірткіні қабылдап жүрген нашақорлар есірткінің ауыр түрін, яғни героинді іздеп, көшеге шығып кеткен. Есірткінің ауыр түрінен бастап кеткен бірде-бір нашақор жоқ. Бәрі де жеңіл түрін татып көруден басталатынын нарколог Құмарбек Мәкейұлы да растап отыр.
«Біздің елімізде бұл – басты мәселе. Себебі есірткінің жеңіл түрін шеккен адам уақыт өте келе ауырын көргісі келеді. Артынша соған байланып қалады. Бағасы 2-3 мың теңге. Тіпті, соның өзін ерітіп, тамырға енгізеді. «Синтетиканың» дәмін бір рет татып көрген жастардың болашағы ондаған жылға тәуелділік пен ауыр азапқа толы болады. Синтетикалық есірткілер адамға марихуана мен анашамен салыстырғанда 10-15 есе қатты әсер етеді. Бірте-бірте апатия мен депрессияға ұшырайды, оқуға, жұмысқа деген қызығушылығын жоғалтады. Керісінше, адамда ұйқысыздық, өз-өзінен дүрлігу, паранойя, есту галлюцинациясы және делирий, дисфория пайда бола бастайды», – дейді Құмарбек Мәкейұлы.
Яғни, көз алдына әртүрлі қауіпті елес көрінеді. Түрлі дауыс естіледі. Сондықтан олар содан қорқып, үрейленіп, өзіне немесе қоршаған ортадағы адамдарға қауіп төндіреді. Мәселен, Ресейде дәл осы «жегіқұрттың» кесірінен жылына ең кемі 10 мың адам өз-өзіне қол жұмсап, биік ғимараттан секіріп, өмірін оңай қияды екен.
«35 жастамын. Ішіп отырған сусыныма есірткі сияқты дүниенің араласқанын ес жиғанда бір-ақ аңғардым. Алкогольді сусын ішпесем де, масайып қалдым. Ертеңіне тағы да дәмін татқым келіп тұрды. Бұрын ешқашан есірткі қолданбағанмын. Бір рет дәмін татып, бірнеше күн оны іздеп, қиналғаннан кейін орталыққа жүгіндім», – дейді елорда тұрғыны Ардақ Амангелдиев.
Әлемде айналдырған бір аптаның ішінде есті алар синтетикалық есірткінің 10 шақты жаңа түрі шығарылады. Олардың құрамы мен формуласы кез келген жерде еркін саудалау мақсатында ұдайы өзгеріп отырады. Жауапкершіліктен жалтару мақсатында олар өз өнімдерінің құрамына неше түрлі жаңа қоспаларды қосады. Олардың адам ағзасына қалай әсер ететініне тәжірибе жүргізіп жатқан ешкім жоқ. Қолдан жасалған есірткілердің кейбір түрін адам қолданса, 1-2 жыл ғана өмір сүреді. Жасөспірімдер қолданса, тіпті ауыр.
Синтетикалық есірткіге әуестенген адамдардың қатарының артуы есірткі түрінің қолжетімділігінің кесірінен болып отыр. Оның себебі есірткіге негіз болатын қоспалардың көбін кез келген дәріханадан еркін сатып алуға болады. Оларды өнім жасауға үйрететін бейнероликтер әлеуметтік желілерде толып жүргені де өкінішті.
«Заңды қатаңдату керек деп есептеймін. Себебі есірткі қолданатындар жеңілінен бастайды. Бұл дәлелденген. Заңға қайшы жұмыс істесе, салдарын білсе, сескенеді. Сондықтан қандай мөлшерде болсын, әкімшілік жауапкершілікпен құтылмауы керек. Орнына заңды одан сайын күшейту қажет. Синтетикалық есірткінің арзан және уыты героиннен екі есе күшті болуы қауіпті», – дейді Алматы қаласы психикалық денсаулық орталығының директоры Сапар Рахменшеев.
Біріккен Ұлттар Ұйымының есірткі және қылмыс жөніндегі басқармасының (UNODC) «Есірткі туралы бүкіләлемдік баяндама – 2019» деп аталатын баяндамасында жантүршігерлік деректерді көзіміз шалып қалды. Яғни, аталған жылы есірткіге тәуелді болып қалып, медициналық жәрдемге мұқтаж нашақорлар саны 30 миллионнан 35 миллион адамға дейін көбейген. Бұл аралықта есірткі қолданудан бір жарым миллионнан аса адам бақилық болыпты. Соның ішінде ең көп қолданылғаны – каннабис, ал ең қауіптісі – опиум. Опиумды қолданудан өлгендер саны өзге есірткі түрлеріне қарағанда әлдеқайда көп болып шыққан. Мамандар Қазақстандағы есірткі тұтынушылар саны есепте тұрғандардың санынан 7 есе көп болуы мүмкін деп болжам жасап отыр. Қорытындысында, есірткінің артында ел тұр. Инеге отыру да дәл осы бір рет байқап көруден басталатынын ұмытпау керек сияқты.
