Биыл елімізде және ЮНЕСКО аясында көрнекті мемлекет қайраткері, әдебиеттанушы ғалым, түрколог, публицист, педагог, аудармашы, қазақ тіл білімі мен әдебиеттанудың негізін қалаушы, ұлттық жазудың реформаторы және қоғам қайраткері, 20 ғасырдың басындағы қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы көшбасшыларының бірі Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдығы атап өтіледі. Неліктен мен оның шығармашылығына, баға жетпес мұрасына бет бұрдым?
Ұлт ұстазының қызметі – біздің стратегиямыз
Жауап қарапайым шындықта жатыр. Мен Қостанай облысы Жангелді ауданы Торғай ауылында дүниеге келдім. Ел ақсақалдары, көкірегі қазына қариялар өз әңгімелерінде атақты қайраткерлермен – біздің өлкеміздің тумаларымен қатар, Ахаң туралы да сөз қозғайтын. Әрине, ашып та айтпайтын, тым дабыра да қылмайтын. Бірақ, жиі айтылатын. Сондықтан, бұл әңгімелер санамызда сақталып, жадымызда жатталып қалған еді. Кейінірек, саясат өзгеріп, көптеген фактілер ашылған кезде біз оның мұрасын толығымен зерттей алдық. Енді оның еңбектері біз үшін тек зерттелетін мұра ғана емес, оның мәні мен мағынасы әлдеқайда тереңде жатыр.
А.Байтұрсынұлының еңбектері – бұл институционалдық жады, ұлттық жоспар және Жаңа Қазақстанда еліміздің тізгінін ұстайтын жас азаматтарға жөн сілтейтін нұсқаулық. Сізге жер берілді – оны қорғаңыз, өңдеңіз, байлықты халықтың игілігі үшін көбейтіңіз. Сіздің ана тіліңіз бар, сол тілде білім мен мәдениетті дамытыңыз. Сізде білім, дағдылар, идеялар бар. Мұны қоғамға қызмет етуге бағыттаңыз. Ахаңның еңбектері мен идеяларын жүзеге асыру үшін осындай мәселе қойылуы керек.
Ұлы тұлғалардың мұрасын зерттеу барысында көзбояушылыққа жол беруге болмайды, ауқымы тар іс-шаралар аясында ғана қамтылып, жалаң ұрандармен шектелмеуге тиіс. Мұны басқаша және инновациялық жолмен жасау керек. Біздің университетімізде А.Байтұрсынұлының құндылықтары даму стратегиясында көрініс табады, оның визионерлік идеялары академиялық стильде тұжырымдалып, білім беру бағдарламаларында күтілетін нәтижелердің бір бөлігіне айналады. Ахаңның еңбектері тиісті пәндердің мазмұнына енгізіліп, баяндау ретінде де, кейс ретінде де оқытылады. Олар академиялық дәстүрлерді де, көрнекілікті де таба алады. Ойшыл идеялары мен заманауи білім беру технологияларын осындай сындарлы үйлестіру арқылы ғана біз өз мансабының кез келген деңгейінде, өз өмірінің кез келген кезеңінде Қазақстанның ұлттық мүдделерін қорғайтын, оның ішінде өзіміздің үлгі ретінде құндылықтарымызды ілгерілететін, қазақ тілін ғылым, мәдениет, білім беру тілі ретінде нығайтуға ықпал ететін студент пен түлектің жеке тұлғасын және оны біздің елімізде лингвофранк ретінде қалыптастыра аламыз.
Бұл себептер Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері мен мұраларына қайта-қайта жүгінуге итермелейді.
Кемеңгердің өмірінен
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Қостанай облысы Торғай уезінің Сарытүбек ауылында дүниеге келген. Оның тұлғасы әдебиеттанушы, түрколог, публицист, мұғалім, аудармашы, қоғам қайраткері сияқты ерекше қасиеттерді қамтиды. ХХ ғасырдың басында қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалысы жетекшілерінің бірі болған, мемлекет қайраткері. Қазақ тіл білімі мен әдебиетінің негізін қалаушы-ғалым, ұлттық жазудың реформаторы, ағартушы, Алаш-Орда үкіметінің мүшесі болып табылады.
Оның бүкіл өмірі өзінің асқақ мақсаты – Қазақстанды тәуелсіз ел ету, қазақ халқын еркін және білімді, ал қазақ тілін – ғылым, білім, мәдениет тілі етіп көру үшін барлық күш-жігерін жұмсауға дайын болудың айқын дәлелі болып табылады.
Алғашқы ұстаз және Ұлт ұстазы
Оның жеке білімі де маңызды болды. Ахмет Байтұрсынұлы ауылдық молдалардан білім алған. Ахмет он үш жаста болғанда, оларға полковник Яковлев бастаған полиция қызметкерлері келіп, бүлік ұйымдастырады, Ахмет Байтұрсыновтың әкесі Шошақұлы мен Ахметтің үш ағасы қорлауға шыдамай, полковникті ұрады. Бұл үшін олар Сібірге 15 жылға жер аударылды. Қоштасарда Байтұрсын ұлына: «Аш-жалаңаш болсаң да, оқы, ұлым», – деді.
Ауыл кезеңі аяқталғаннан кейін туыстары оны Торғай екі сыныптық орыс-қазақ училищесіне (1886-1891) берді және әрі қарай білімін ағартушы Ыбырай Алтынсарин негізін қалаған Орынбор мұғалімдер семинариясында жалғастырды. Ахмет 1891 жылы мектепті бітірді, ал Ыбырай 1889 жылы қайтыс болды. Зерттеуші Зира Наурызбаева «Төрт бұлт» кітабында былай деп жазады: «Ахмет Ыбырай мектебінде және оның бағдарламасы мен оқулықтары бойынша дайындалған мұғалімдерден ғана емес, Ыбырайдың басшылығымен де оқыған. Сұңғақ бойлы, батыл, талантты оқушыны байқамау мүмкін емес еді. Екі көрнекті ағартушының қызметіндегі сабақтастық бұрын да аталып өтілген, бірақ олардың бір-бірін білуі, араласуы, әрине, өте әсерлі. Сол жерде Әлихан Бөкейхан Ахметке Ыбырай туралы мақала жазуды ұсынып: «Егер Ыбырай біздің заманымызда өмір сүрсе, ол сен сияқты әрекет етер еді, ал егер сен оның орнында болсаң, сен де сондай болар едің» деп айтатыны туралы дәлелдер келтіріледі.
Заманға сай мұғалім-практик
Ол 1895-1909 жылдары Ақтөбе, Қостанай және Қарқаралы уездерінің ауылдық болыстық училищелерінде сабақ берді.
Рефлексиялық тәжірибе ретінде ол өзінің барлық ойларын бүгінгі мектептер үшін құнды мақалалар түрінде қалыптастыра бастады. Атап айтқанда, «Бастауыш мектеп» мақаласында ол былай деп жазады: «...бастауыш білім беруді одан әрі оқуды қалайтындар үшін қажетті білім беру сатысына айналдыру керек. Егер бастауыш мектептер қандай да бір себептермен өздерінің білім деңгейлерін жақсарту мүмкіндігінен айырылса, онда олар кем дегенде ұлттың әдеби және мәдени өмірін біле алатын біліммен қамтамасыз етілуі керек».
Бұл мәлімдемеде деңгейлік оқыту идеялары, әр деңгейдің күтілетін нәтижелері байқалады. Егер біз Еуропалық біліктілік шеңберімен (2008) ұқсастық жасасақ, онда бастауыш мектеп түлегінің «белгілі бір еңбек немесе оқу саласындағы негізгі нақты білімі; ағымдағы міндеттерді орындау және қарапайым ережелер мен құралдарды қолдана отырып, ағымдағы мәселелерді шешу үшін пайдалы ақпаратты пайдалану үшін қажетті негізгі танымдық және практикалық қабілеттерге ие болуы немесе мұғалімнің қадағалауымен белгілі бір дәрежеде дербес білім ала білуі қажет».
Ұлттың әдеби және мәдени өміріне қатысу үшін бастауыш мектеп түлегіне тілді білудің белгілі бір деңгейі берілуі керек еді. Шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық құзыреттілігі: оқу, оқыту, бағалау (Common European Framework of Reference, CEFR, 2001) бұл деңгейді B1 ретінде сипаттайды: «Әдеби тілде жұмыста, оқуда, бос уақытта және т. б. әдетте туындайтын түрлі тақырыптарға жасалған нақты хабарламалардың негізгі идеяларын түсінемін. Оқытылатын тілдің елінде болу кезінде пайда болуы мүмкін мені қызықтыратын тақырыптар туралы дәйекті хабарлама жасай аламын. Мен әсерлерді, оқиғаларды, үміттерді, ұмтылыстарды сипаттай аламын, өз пікірімді және болашаққа жоспарларымды айта аламын».
Тілдерді оқыту әдістемесінің коммуникативтік тәсілге көшуіне байланысты А.Байтұрсынұлының пікірі де маңызды. Мысалы, «Қазақ тілі бойынша оқу құралы» атты еңбегінде олар жазбаша қарым-қатынас туралы былай деп жазады: «Біздің заманымыз –ауызекі тілден гөрі одан да үлкен дамуға жеткен жазу уақыты. Мысалы, телефон жоқ ауылдан ауызша сөйлеуді алыс қашықтыққа қалай жеткізесіз? Хаттың көмегімен әлемнің бір шетінен адам әлемнің екінші жағындағы адаммен сөйлесе алады».
Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық қызметі жылдарында да қазіргі білім беру жүйесінің жақтаушылары мен сыншылары болды. А.Байтұрсынұлы оқулықтарға қатысты «Мектептің қажеттіліктері» мақаласында былай деп жазады: оқыту мәселелерін кім жақсы түсінетінін анықтаудың объективті критерийі ретінде оқулық авторлары мен оның сыншылары педагогика және әдістеме білгірлерінің қатысуымен кезекпен өткізетін көрнекі сабақтар ғана қызмет ете алады». Бұл жазбада оқу мазмұнын сараптау идеялары мен оқыту әдістері бар.
Қазір қазақстандық педагогикалық қоғамдастықты үштілділік қандай болуы керек деген сұрақ мазалап жүр. Тілдерді қалай оқыту керек? Ахмет Байтұрсынұлының «Қазақ тілі бойынша оқу құралы» атты мақаласында баяндалған ойлары осы тұрғыдан қызықты: «Орыс тілінде оқығандар орыс тілінің жүйесі мен тәртібі бойынша жазуға дағдыланған. Татар тілінде оқыған адамдар татар тілінің жүйесі мен тәртібі бойынша жазуға дағдыланған. Егер сіз қазақ сөздерін алып, орыс немесе татар тілінің жүйесі мен тәртібін қолдана отырып жазсаңыз, онда бұл қазақша дұрыс шықпайды. Мұндай жағдайдан аулақ болу үшін әр халық балаларын алдымен ана тілінде оқытады, содан кейін ғана олар ана тілінің жүйесі мен заңдылықтарын біледі, бұл мәселеде белгілі бір дағдыларға ие болады және басқа тілді үйренуге көшеді. Егер біз өз тіліміздің тазалығын сақтағымыз келсе, басқа халықтар сияқты, біз де балаларымызды алдымен ана тіліне үйретуіміз керек, содан кейін ғана басқа тілге көшуіміз керек».
Ахмет үшін тілдерді оқыту басымдыққа ие болса да, ол білім беру ресурстарының тұтас қабатын – басқа пәндер бойынша оқуға арналған мәтіндерді жасады. Оның «Оқу құралдары» (1927 ж.) еңбегінде «Бақа-шаян», «Құрт-құмырсқа», «Құс», «Титтей жұмыскерлер», «Мұнай», «Саз», «Тас көмір», «Тұз», «Күн», «Құс жолы», «Құйрықты жұлдыз», «Жұлдыздар», «Күн күркіреуі мен найзағай неден болады?» сияқты мәтіндерді кездестіруге болады. Сол еңбекте «Жер құйқасы» тақырыбы бойынша топырақ қасиеттерін анықтау бойынша эксперименттің сипаттамасы ұсынылған. Атаулардың бұл тізімі оның жаратылыстану пәндерін жүйелі түрде оқытқанын көрсетеді.
Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық қызмет жылдарында тұжырымдаған негізгі тезистерінің бірі «Оқыту туралы» еңбегінде бар: «Қазір білім беру қажеттілігі туралы ешкім дауласпайды. Өз дамуында алға ұмтылған халықтар бұған білімнің арқасында қол жеткізеді, ал артта қалу әрқашан білімнің жетіспеушілігі болып табылады. Халық қаншалықты бай болса да, терең білімсіз оның байлығын әрқашан өркениетті халықтардың қолына өтеді».
Ғалымның осындай ұлағатты сөздері қазіргі ұрпаққа, ел қамын ойлайтын азаматтарға ой салуға тиіс.
Бүкіл өмірінің мәні
Педагогикалық қызмет А. Байтұрсынұлына уақыт өте келе ғылымға бет бұрып, алғаш рет өзекті қазақ тіл білімі мен әдебиеттануды, сондай-ақ оларды оқыту әдістемесін жасауға мүмкіндік берді.
Ахмет Байтұрсынұлының өз өмірін арнаған ісі – бұл қазақ тілі үшін жасалған іс. Басқа пәндерді де бірдей оқыған ағартушы тіл білімін себепсіз таңдаған жоқ. Тіл әрқашан ұлт пен мемлекеттің маңызды атрибуттарының бірі болып табылады және халықтың осы жерде өсіп-өнгенінің, мемлекеттіліктің терең тарихының дәлелі болып табылады. Оның өзі бұл жөнінде былай деп жазады: «Тілін жоғалтқан жұрттың өзі де жоғалады», «Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің қуаттысы – тіл», «Өз тілінде сөйлейтін, өз тілінде жазатын ұлт ешқашан жойылмайды. Ұлттың сақталуына немесе жойылуына ықпал ететін ең күшті фактор – бұл тіл. Тілдің жоғалуымен бірге халықтың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа халықты қосқысы келетіндер, ең алдымен, осы халықтың тілін жоюға тырысады».
Байтұрсынов тілді үйрену мен оқытуда үш өзара байланысты мақсатты көздеді: ұлттық бірегейлікті дарыту, сауаттылықты тарату, коммуникацияны күшейту.
Өзінің ғылыми қызметі туралы ол былай деді: «Әрі қарайғы жұмыс менің осы уақытқа дейін жүргізген зерттеулерімнің нәтижелерін практикада қолдануды жақсарту жөніндегі жұмыстармен тығыз байланысты екенімді терең зерттеуге бағытталған. Зерттеу жұмысы қазақ тіліне қатысты деректерді жинауды және оларды зерделеуді; ал шығармашылық тұрғыдан: теориялық зерттеу жұмыстарын практикалық қолдануды; оқу орындарындағы сабақтарда зерттеу нәтижелерін практикалық пайдалануды қамтиды.
Замандастары Байтұрсынұлының нәтижелерін жоғары бағалады. Міржақып Дулатов былай деп жазды: «Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми-педагогикалық еңбектерінің нәтижесінде бізде қырғыз (қазақ) әліпбиі, фонетикасы, қырғыз тілінің синтаксисі мен этимологиясы, әдебиет теориясы мен мәдениет тарихы бар. Ахмет Байтұрсынұлы осы қажырлы еңбегімен қырғыз әдебиетін жоғары деңгейге көтеріп, ұлттық мектеп пен туған әдебиеті үшін берік іргетас қалады».
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінде қолданылмайтын барлық таза араб әріптерін алып тастап, араб графикасы негізінде қазақ жазуын реформалап, қазақ тіліне тән әріптерді қосты. Ол алғашқы нұсқасын 1912 жылы жасап, 1912-1924 жылдары жазу ережелерін өзгертті. Жаңа әліпби «Жаңа Емле», сондай-ақ төте жазу, төте оқу деген атау алған.
Осы нәтижелер туралы Ахмет былай дейді: «Осындай үш бағыт бойынша жұмыс нәтижесінде әлемде баламасы жоқ қазақ тілінің әліпбиі мен қазақ орфографиясы, қазақ тілінің грамматикасы дүниеге келді, ол басқа ұлттардың тілімен салыстырғанда қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылыми тұрғыда бірінші орынға шығады».
Көрнекті ғалым, заманауи социолингвистиканың негізін қалаушы, лингвист және шығыстанушы Евгений Поливанов А.Байтұрсынұлының еңбектеріне «Керемет жазу, қазақ графикасы мен орфографиясының дарынды жобасы» деп баға береді.
Бұл әліпби Қазақстанда 1912-1927 жылдары қолданылып, кейін Кеңес өкіметі қазақ тілін латын қарпіне көшірді. Дегенмен, ол оны шетелде тұратын миллиондаған қазақтарға пайдалануға мүмкіндік берді. Төте жазуды әлі күнге дейін Қытайда (1,3 млн), Ауғанстанда (30 мың) және Иранда (10 мың) тұратын қазақтар қолданады. 1976 жылдан бастап Байтұрсынұлы әрпімен басылған «Шалқар» газеті шығады. Оның мақсатты аудиториясы эмигранттық диаспоралардағы қазақтар болып табылады.
«Кітап мұражайының» жетекшісі Мөлдір Баймұхамбетова: «Байтұрсынұлы әдісінің арқасында балалар 6-8 ай бойы сауат ашу арқылы білім ала алды. Біз бүгін қабылдаған барлық нәрсенің негізін Байтұрсынов қалады». Сондықтан Ахмет Байтұрсыновтың әдістемесі негізінде 2021 жылдан бастап қазақстандық мектептерге «Әліппе» енгізілгені кездейсоқтық емес.
Бұдан басқа, Қазақстанда төте жазуда жазылған және кириллицаға немесе жаңа қазақ латын әліпбиіне көшіруді қажет ететін көптеген құнды артефактілер жасалды. Сондықтан ойшылдың тірі мұрасы жоғалған жоқ, тіпті әлі толық игерілмеген.
Үздіктер арасында тең
Ахмет Байтұрсынұлының қосқан үлесі мен істерінің ұлылығы әлем тарихының призмасы және тұлғалардың қызметімен салыстыру арқылы ашылады. Олардың есімдері мен қатары әсерлі. Бұлар – ескі славян алфавитін жасаушылар Кирилл мен Мефодий. Бұл бізге таныс Петр І, М.В. Ломоносов, А.С. Пушкин, олар орыс тілін реформалаудың бастауында тұрды. Ағылшын тілі Британдық отарлау нәтижесінде ғана емес, сонымен бірге оны зерттеуді, түсінуді және қолдануды ыңғайлы еткен реформалардың арқасында лингвафранкқа айналды. Бұл жерде Уильям Кэктонның, Джеффри Чоссердің, Уильям Шекспирдің, Роберт Кодридің, Сэмюэл Джонсонның, Линдли Мюррейдің, Джозеф Пристлидің есімдерін еске түсіру маңызды. Француз тілін нығайтудағы маңызды рөл Король Франциск І-ге тиесілі болды.
Ежелгі және дерлік жойылып кеткен тілді жандандырып, оны мемлекет жағдайына жеткізген басқа адамды қалай еске түсіруге болмайды. Бұл Элиезер бен-Йехуда, «Қазіргі иврит әкесі», гебраизмнің негізін қалаушы; өмір бойы иврит тілін қазіргі ауызекі тіл ретінде жандандырып, оны дамытып, байытумен айналысқан адам.
Жоғарыда келтірілген мысалдар «Ахмет Байтұрсынұлы – үздіктер арасында тең, теңдестер арасында үздік» деп айтуға негіз болуы үшін жеткілікті.
Қазақстандағы академиялық ғылымның бастауы
Қазақстан мектебінің әрбір түлегі ҚазКСР Ғылым Академиясының 1946 жылы 1 маусымда құрылғанын және республиканың ғылымның Бас штабы, Қазақстандағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының үйлестірушісі болғанын жақсы біледі. Бірақ бәрі бірдей ме? Сұрақтың тарихы бір таңғажайып фактіні ашады. 1921 жылы ҚазАССР халық ағарту халық комиссариаты жанынан Республиканың академиялық орталығы құрылды. Оны Ахмет Байтұрсынұлы басқарды. Академиялық Орталық – ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру үшін құрылған алғашқы мемлекеттік мекеме. Қызметінің негізгі бағыттары: ағарту саласындағы жұмыстарды үйлестіру; сауатсыздықты жою, бастауыш, орта білім беру жөніндегі бағдарламаларды, жоғары оқу орындарына арналған бағдарламалар жүйесін әзірлеу; әдебиет пен өнер саласындағы басшылық; оқу орындарына, саяси-ағарту мекемелеріне, баспа ісіне, мұрағаттарға, мұражайлар мен ғылыми-зерттеу мекемелеріне теориялық және әдістемелік көмек көрсету. А.Байтұрсынұлы академиялық орталық қазақ даласын жан-жақты зерттеу бойынша жұмыс ұйымдастырды, қазақ мектептеріне қажетті кітаптар, бағдарламалар мен оқулықтар шығаруды реттеді, ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлауға көмектесті. Бұл фактіні ҚР ҰҒА тарихын сипаттауда да, Қазақстан тарихы бойынша оқулықтарда да ескеру маңызды деп санаймыз. Бұл біздің тарихымызда отандық ғылымның дамуындағы 25 жылдық олқылықты жоюға, М. Дулатов, М. Жолдыбаев, Қ. Жұбанов, Б. Майлин, Е. Омаров, Ш. Сарыбаев, С. Сейфуллин, Т. Шонанов, А. П. Чулошников және т. б. көрнекті адамдардың Байтұрсынұлының серіктерінің үлесін жаңаша бағалауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, 1928-1929 жылдары А.Байтұрсынұлы Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры болып қызмет атқарғанын атап өту маңызды деп ойлаймыз.
Ұлттық мүдде және ұлт үшін берілгендігі
1905 жылы Ахмет Байтұрсынұлы саяси қызметке белсене араласып, «Қарқаралы петициясының» авторларының бірі болды, онда ар-ождан бостандығын қамтамасыз етуге, халықты ана тілінде оқытуды ұйымдастыруға, қоныс аудару саясатынан бас тартуға, жер қорының жергілікті халыққа тиесілігі туралы арнайы заңнамалық акт қабылдауға, «Дала ережесін» қайта қарау, басқару жүйесі, азаматтық және сот іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу құқығын заңнамалық бекіту туралы, отарлық аппараттың шенеуніктерінің санын азайту, орталықтан генерал-губернаторларды тағайындау тәжірибесінен бас тарту, отарлық шет аймақтардағы депутаттар үшін жоғарғы билік органдарына квота беру сияқты талаптар қойылды.
Әлихан Бөкейханов және Мыржақып Дулатовпен бірге 1913-1918 жылдары қазақ зиялыларының қолдауымен «Қазақ» алғашқы ұлттық газетін шығарды. Газет ұлттық мүдденің таралуына және қазақ халқының ұлттық бірегейлігінің ояну факторына айналды.
Тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты А. Байтұрсынов пен оның замандастарының көптеген іс-әрекеттері жұртшылыққа қолжетімді бола бастады. Қазір Қазақстан аумағы бойынша әлемде тоғызыншы орында. Мұның бәрі біздің ата-бабаларымыздың барлық қол сұғушылармен үлкен күресінің нәтижесі екендігі белгілі. Бірақ ХХ ғасырдың басында қазақ мемлекеттілігінің тағдыры мен оның жерінің болашағы өте күрделі болды. Қолда бар жерлерді сақтау үшін, А. Байтұрсынұлы бүкіл қазақ зиялыларымен бірге одақтас мемлекет құрамында Қазақ автономиясын құру және шекаралардың құқықтық мәртебесін анықтау үшін Мәскеумен күрделі келіссөздер жүргізді. Жеңістер де, жеңілістер де болды, бірақ қазір таңда біздің заңды жер аумағымыз бар, бұл шекара сол кезеңдегі саяси қайраткерлердің келісімдері негізінде бөлінгені белгілі.
Ахмет Байтұрсынұлының көзқарастары, идеялары, құндылықтары мен қызметі алғашқы кезде патша, одан кейін Кеңес өкіметін қобалжытты. Ол бірнеше рет шабуылға ұшырады, оның саяси шешімдер қабылдауына тосқауыл болды, қызметін шектеді.
Өз халқының бостандығы үшін ол басын бәйгеге тікті. Төменде сол хронологиямен танысуға болады:
1907 ж. – патша әкімшілігін сынға алғаны үшін алғашқы рет түрмеге қамалды.
1909 ж. – Семей түрмесіне сотсыз қайта қамалды.
1929 ж. – 1926 жылы Бакуде өткен түркітанушылар съезінде ол Қазақстанды Ресейден бөлу идеясын жүзеге асыру жөнінде Мұстафа Шоқаймен кездескені үшін Қызылордада тұтқындалды.
1931 ж. – Архангельск облысына үш жылға жер аударылды.
1937 ж. – репрессияның жаңа толқыны кезінде тұтқындалды.
1938 жылдың 8 желтоқсанында – «Халық жауы» ретінде ату жазасына кесілді.
1988 ж. – ақталды.
Бірақ Ахмет Байтұрсынұлының бүкіл өмірі оның терең ұлтқа берілгендігін көрсетеді. Ахаң өзінің бар күш-жігерін халыққа қызмет ету арнасына бағыттады және бұл істе тәуекелшіл, белсенді, қазақ халқының тәуелсіздігі идеясына құштар болды. Осы үлкен мақсат үшін ол өзін құрбан етуге дайын болды және тарих көрсеткендей , құрбан болды. Ол өз нанымынан бас тартуға, басқа мақсаттағы адамдармен бірігуге, өмір сүру үшін басқа адамдардың құндылықтарын көтеруге көп мүмкіндігі болған шығар. Бірақ ол мұны істемеді: «Мен өз жолымды өз еркіммен және біржолата таңдадым – мәңгі, ал қазір айналма жолдар жоқ – өлімнен ұят күшті!».
Ахмет Байтұрсынұлы біз үшін – ұлттық ауқымдағы тұлға. Оның есімі Қазақстанның ұлттық тарихына алтын әріппен жазылған. Байтұрсынұлы мәдениет пен білімнің деңгейі жоғары қоғам құруды жақтап, адамды өз тағдыры үшін жеке жауапкершілікке шақырды. Оның халыққа, тілге және мәдениетке деген махаббаты, сондай-ақ батылдығы мен еркі балуанның ауыр жолы мен қайғылы тағдырын алдын ала анықтады.
Қызметі Байтұрсынұлының қызметімен салыстырылатын әртүрлі дәуірлер мен әртүрлі елдердің саяси және қоғам қайраткерлері әлемдік ауқымда теңесетін қайраткерлерге айналуда. Джавахарлал Неру, Махатма Ганди, Нельсон Мандела – ұлт-азаттық қозғалыстардың жетекшілері. Мартин Лютер Кинг нәсілшілдік пен азаматтық құқықтар үшін күрескер. Мұстафа Кемал Ататүрік – қазіргі түрік мемлекетінің негізін қалаушы, маңызды саяси, әлеуметтік және мәдени реформалардың авторы. Олардың саяси қызметінің ауқымы, бағыттары мен тиімділігін ұрпақтар толық түсінді және әлемге құндылық және ұлттық идея ретінде алға жылжуда. Мұндай тұлғалардың еңбектері мен мұралары өз мемлекеттерінің институционалды жадын құрайды. Осы жерде біз Ахмет Байтұрсынұлының үздіктер арасында тең екенін көреміз.
Ұрпақтар үшін құнды мұра
Ахмет Байтұрсынұлы бізге лайықты мұра қалдырды. Бұл өзі үшін құнды болған және тәуелсіз мемлекеттің атрибуттары ретінде танылған: қазақ тіл білімі мен әдіснамасының негіздері, педагогика бойынша еңбектер, түрлі көркем жанрдағы өз туындылары, қазақ фольклорының жинақтары. Қоғамдық мұра Қазақстанның болашақ ғылым академиясының ұйымдық-құқықтық іргетасын құрайды. Саяси мұраға Қазақ автономиясын ресімдеу, танылған және келісілген мемлекеттік шекара жатады.
Ахаңның ел тағдыры үшін күресі, жанын пида етуі – біздің қазіргі мемлекетіміздің құндылықтары ретінде танылуы керек: бұл – туған жер, ел, ана тілі, бостандық, бейбітшілік, әл-ауқат, достық, демократия, білім.
Оның мұрасы өнерде, педагогика еңбектерінде, білім беру бағдарламаларында, ел мен халықты әлемдік аренада ілгерілетуде көрініс табуы керек. Ұлт ойшылы мен ағартушының мұрасы негізінде жаңа мағыналар, жаңа әңгімелер мен жаңа құндылықтар құрылуы мүмкін. Оның мұрасы мен өсиеттерін қалай игеретініміз өзімізге байланысты.
Берік БЕЙСЕНҒАЛИЕВ,
Есіл университеті
Директорлар кеңесінің төрағасы,
экономика ғылымының докторы,
профессор
