Дулат Исабеков: Мені асырап жатқан – пьесаларым

Белгілі жазушы-драматург Дулат Исабековтің шығармалары қа­зақ оқырмандарының ғана емес, әлем жұртшылығының назарында. Бұл сөзімізге қаламгердің 80 жылдық мерейтойы аясында Алатау баурайында өткен ІІ халықаралық театр фестивалі дәлел. Ал жа­қында әдебиет әлеміне өзіндік өрнек салған дара тұлға «Қазақстанның Еңбек Ері» атанды. Осыған орай жазушымен тілдесіп, қазіргі қазақ әдебиеті, шығармашылық ізденістері жайлы сұхбаттастық. Өз әдебиетімізді насихаттауға шорқақпыз – Дулат ағай, сізді 80 жылдық мерейто­йыңызбен құттықтаймыз! Сіз әр мерей­то­йыңыз сайын халықаралық театр фестивалін өткізуді қолға алған бірден-бір қаламгерсіз. Фестивальдың мақсаты мен сіз үшін маңызы қандай? – Асылық сөйлеу емес, бірақ менің пье­саларым шетелде қойылып жатыр. Фес­тиваль өткізудегі мақсатым – сол театр­ларды Алматыға әкеліп, өзіміздің театрларды таныту, ал отандық театрларға өзгенің қойылымдарын көрсету. Басқалар қазақ шығармасын қалай қойып жатыр? Шетелде қазақ драматургиясы жайлы пікір жоқ десек те болады. Қазір менің пьесаларым ондаған шетелдік театрда қо­йылып жүр. Кейбірі, мәселен аустрия­лық­тар «Қазақстан» деген елді мүлдем есті­меген. Олар бізде әдебиет бар деп ойла­майды. Мына тұрған Петербургте пьесам қойылғанда бір журналист: «Қазақ драма­тургиясы Петербург сахнасында қойы­ла­тындай деңгейге жетті ме? Әлде бұл кез­дей­соқ оқиға ма?» деп сұрақ қойды. Бұл – қаламгердің арына тиетін сұрақ. Бұған мен емес, Малыщицкый театрының ре­жиссері ашуланып: «Осындай шовинистік пікірді қашан қоясыңдар? Қазақ әдебиеті орыс әдебиетінен озбаса кем емес. Оқып көріңдер» деп жауап берді. Лондонда пье­сам қойылғанда да жұрт: «Бұл қай елдің драматургі? Қазақстан деген қандай ел?» деп таңғалды. Қазақстанды саясаткерлер мен экономистер білуі мүмкін. Ал халық біле бермейді. Олар бізде әдебиет бар деп те ойламайтын сияқты. Осы сеңді бұзу керек болып тұр. Әлем жүртшылығының назарын бері қарату керек. Бірнеше жыл бұрын Лондондағы Лордтар палатасындағы кездесу маған өте қатты әсер етті. Сонда мен: «Мәдениеттің қайнар көзі – шығыста. Тіпті, сіздердің фамилияларыңыздың өзі шығыстан. Сондықтан біздің әдебиетке зер салып көріңіздер» деп баяндама жаса­дым. Мендегі мақсат – қазақ әдебиеті мен драматургиясын шетелге таныту. Шығар­маларым еліміз бен туысқан республи­ка­ларда ғана емес, Еуропада қойылып жатса, бұл – әлемдік деңгейге ашылған жол. Осыдан кейін әлем елдері біздің әдебие­тімізге қызығушылық таныта бастайды. Шетелдік журналистер «Нобель сыйлы­ғына лайықты жазушы Қазақстанда бар ма?» деп сұрады. Мен Әбіш Кекілбаев, Тө­лен Әбдік пен Бексұлтан Нұржекеұлын атадым. «Өзіңізді ұсынасыз ба?» деді. «Әзір­ге ондай ойым жоқ. Осы үшеуінің бі­реуі алған соң ойланамын» дедім. Осы­ның өзі қазақ әдебиетін таныту. Қазақта жақсы нәрсеңді адамдар өзі келіп алып кетеді деген тоғышарлық бар. Сиырыңды, мұнайыңды, ураныңды шетелдіктер алуы мүмкін. Бірақ Мексика мен Колумбиядан «Қазақстанда қандай әдебиет бар?» деп ешкім іздеп келмейді. Сондықтан олардың алдына әдебиетімізді өзіміз апаруымыз керек. Қазір нарықта өтімді тауарларға да жарнама жасайды. Жапон әдебиеті осылай жоспарлы түрде жұмыс істейді. Олар жазушыларының кітаптарын шығарып, кітапханаларға тегін апарып, Нобель сый­лығына дайындайды. Жапондар осылай төрт жазушысына Нобель алып берді, бе­сінші болып, Харуки Муракамиды да­йындап жатыр. Біз осыны игере алмай келеміз. Менің кітабым ағылшын тілінде басылған кезде Лондондағы кітапханаға ресми түрде тапсырдық. Қарасам, кітап сөресінде қазақ әдебиетінде менікі бірінші болып тұр. Қасымдағылар қуанып, құт­тық­тап жатыр. Ал мен опынып қайттым. Неге менікі бірінші тұр? Әуезовтің әңгі­мелері, классиктеріміздің повестері мен достарымның кітаптары қайда? Бұлардың біреуі жоқ. Демек, біз өз әдебиетімізді на­сихаттауға шорқақпыз. Сұлтанмахмұт То­райғыров айтқандай, «Біздерде мына­дай бар, мынадай бар» деп шетелге әде­биетімізді апарып көрсетуіміз керек. Содан кейін ғана қазақ әдебиетіне көңіл бөледі. Елшіліктеріміз де негізгі жұмысы қазақ мәдениетін таныстыру болған­дық­тан, жиі-жиі әдеби конференциялар өт­кізуі керек. Біз мәдени майданда белсенді жұмыс істеуіміз қажет. – «Бөрте» пьесасын Еуропаның 4 елі қатар қояйын деп жатыр. Пьесалары шетелде қойылып жүрген санаулы драматургтың бірісіз. Бұл салаға бет бұруыңыздың сыры неде? – Драматургия – үлкен әдебиеттің сахналық формасы. Мен басында пьеса жазбаймын деп жүргенмін. Оралхан Бөкей жазбасыма қоймады. Содан қоярда-қоймай жүріп, «Ректордың қабылдау күндері» деген пьеса жаздым. Алғашқы пье­сам сәтті шыққаннан кейін сенім оя­нып, «Әпкені» жаздым. 1978 жылдан бері 44 жыл бойы «Әпке» қазақ театрларының сахнасында қойылып келеді. Сөйтіп, дра­матургияға келіп, дәнігіп алдым. Драма­тургияның басқа роман, прозаларға қа­рағанда өте маңызды, «жауынгер» жанр екеніне көзім жетті. Өйткені мен қазір «Қарғын» романымды, повестерімді кім­нің оқып жатқанын білмеймін. Ал кешке театрда көрерменнің пьесамды көретінін, барғандағы реакциясынан білемін. Осы­лай менің драматургияға деген ынты­зар­лығым әр премьера сайын арта берді. Қазір «Бөртені» қосқанда, 28 пьесаның авто­ры­мын. Мен санына мақтанып отырған жоқпын. Оның қойылмағаны жоқ. Көп драматург 5 пьеса жазып, министрлікке «қойылмай жатыр» деп хат жазып жатады. Ал мен ешуақытта жаңа пьесамды «қой­шы» деп біреуге тықпалаған емеспін. Тә­уелсіздіктің арқасында пьесаларым шет­елде қойылып, кітаптарым шетелде жарық көріп жүр. Бұрынғыдай Мәскеуге қарап отыратын заман болса, мұның бірі орын­далмас еді. Англияда 3 кітабым шықты. Лондонда «Өкпек жолаушы» мен «Аққу жібек» пьесалары қойылып жатыр. Енді «Бөртеге» жаппай кірісу басталды. Швей­цария, Аустралия, Люксембург пен Ита­лия­ның астанасында қойылады. Бөрте жайлы еуропалық режиссер «Біз Шың­ғысханды білуші едік, оның әйелі жайлы білмеппіз. Бұл – әлемге ортақ туынды. Бөрте – әйел затының қайталанбас об­разы. Мен пьеса кейіпкеріне ғашық бол­дым» деді. Еуропалықтардың қойылымға жай кіріспей, ынтызарлықпен кірісіп кеткені қуантады. Әр руға бір-бір Бөрте тауып бере алмаймын – «Бөртеден» кейін ештеңе жазбаймын деп едіңіз. Шынымен де, қолыңызға қалам алмадыңыз ба? –Иә, «Бөртеден» кейін ештеңе жазған жоқпын. Қазір ойланып жүрмін. Жазуға уақыт та, дайындық та керек. Ойымда екі-үш тақырып бар. Фестивальдан кейін қолыма қайтып, қалам алуым мүмкін. – «Бөрте» руды көбірек насихаттады деп арагідік айтып қалады. Бұған қалай қарайсыз? – Жоқ, руды насихаттаған жоқпын. Моңғолдың құпия шежіресінде де, барлық тарихи деректе де қоңыраттарды айтады. Ал мен оны өзгертіп, адай, арғын, қыпшақ дейін бе? Алғашында, моңғолдар осыны қоямыз деген. Одан кейін қоймайтын бол­ды. Себебі «бұлар бәрін қоңырат қылып, Шыңғысханды қазақ деп бізден тартып алмақшы» депті. Мен «Онда Моңғолдың құпия шежіресін өздерің өзгертіп қайта жазып алыңдар» дедім. Құпия шежіре 1240 жылы Шыңғысханның көзі тірі кезінде жазыла бастаған. Кітапта қоңырат деп жазған соң солай алдым. Әр рудың бас-басына бір-бір Бөрте тауып бере алмаймын ғой. Мен пьесаны рушылдықпен жазып отырған жоқпын. Пьесаны жазу туралы идея баяғыда Сәуірбек Бақбергеновтің «Бөрте – Шыңғысханның жұбайы» деген романын оқып шыққаннан кейін пайда болған. Сол кезде неге біз Томиристің, Ұмай ананың етегінен ұстаймыз. Олар қа­зақ емес. Ал Бөрте таза қазақтың қызы, оның ішінде руы – қоңырат. Ата-баба­сының жері – Қаратаудан. Әкесі мал ай­дап, Моңғолияға барған. Өте бай, атақты адам болған. Бүкіл моңғолдардың билері мен батырлары қоңыратпен құда болғанды жақсы көрген. Тарихта солай болса, мен оны қалай өзгертемін. Бұған дейін Балуан шолақты да жаздым. Сонда ешкім үндеген жоқ. Енді «Бөртеде» руды көп айтыпсыз дейді. Маған олардың руы емес, болмысы керек. Әркім батырлар мен тұлғаларды өз руына тартады. Біздегі ең жаман әдет – осы. Не болса да, Бөрте – ең бірінші қазақ қызы. Керісінше, мақтануымыз керек. Шыңғыс­ханды ақылымен, көркімен ба­ғындырған қазақ қызы екенін айтып. Ке­зінде Оспанхан Әубәкіров: «Бес миллион қазақта, он мил­лион ру бар» деп еді. Бас-басымызға бөліне бермей, қазақ болатын уақыт жетті емес пе? – Көзімнің тірісінде тарихшылардың сынын естіп кетсем деп едіңіз. Тарихшылар не деді? – Тарихшылардың пікірі әртүрлі. Он тарихшы болса, он түрлі пікір айтады. Бөртені жазу барысында барлық тарих­шымен ақылдастым. Олар әртүрлі пікір айтты. Содан кейін: «Тарихты сендер өзде­рің жаза беріңдер. Мен көркем шығарма жазып жатырмын. Сондықтан бұған таласпаңдар» дедім. – Соңғы кезде тек драматургияға бет бұрып кеттіңіз. Жалпы, роман жазуды са­ғынасыз ба? – Иә, арманым – роман жазу. Алдымда бір романның жоспары жатыр. Тек жаңаша жазуым керек. Өзімді қайталамай, мүлдем басқа стильде, басқа формада жазғым келеді. Романның тақырыбын баяғыда «Ғасырмен қоштасу» деп қойғанмын. Қазіргі уақыт, қазіргі заман, қазіргі қазақ жайлы. Заманға қазақтың көзімен баға бергім келеді. Ішінде мистика да, махаббат та, о дүние мен бұ дүние де бар. Фан­тас­моргиялық элементтер де бар. Міне, осыны қолға алып, жазып кету – менің арманым. – Бұрын жазған шығармаларыңызға қайта оралған сәтіңіз болды ма? Мұны айтқан себебіміз – аға досыңыз Әбдіжәміл Нұрпейісов өле-өлгенше «Қан мен терге» бірнеше рет түзету енгізді. Мұндай дәстүр сізде бар ма? – Шынымды айтсам, шығармамның екінші нұсқасын жазып отыруға менің уақытым жоқ. Әбекеңе де «Мен бірінші нұсқасын оқыдым. Енді он жетіншісін оқу­ға уақытым жоқ. Одан да басқа шы­ғарма жазсаңызшы» деп айтқанмын. Бір шығарманы қайталай бергенше, жаңа шығарма жазуды құп көремін. – Бала кезіңізде сізді «өліп, қайта тірілген» деп айтады. Осы рас па? – Иә, ол рас. «Кішкентай кезімде қатты науқастансам керек, анам мені өлді» деп киіз­ге орап дәлізге шығарып тастаған екен. Ер­тесі бірнеше жігіт күрек-кетпенін алып, маған қабір қазуға кеткен ғой. Бір уақытта апам көрші кемпірге: «Ана баланы жолға шығарыңдар», – депті. Сонда ол кісі бетімді ашып қараса, «өліп қалған» мен көрші кем­пірдің бетіне қарап күліппін. Қатты қо­рық­қан әлгі кісі мені жерге тастай салып, «Ой­бай, Күміскүл-ау, балаң тірі ғой», – де­ген соң апам қатты жылапты. Ал маған қа­­бір қазып жатқандарға біреуі барып, «ба­­ла тіріліп кетті», – дегенде олар не істе­рін білмей дал болыпты. Бұл оқи­ғаны маған ешкім айт­паған еді. 6 жасымда бірінші класқа барға­нымда, сабақтан 5 алыппын. Апам қуанып, жұртқа шай бер­ген еді. Сол кезде әлгі көрші апамыз маған қарап, «се­нің бес алуың менің арқамда, егер сенің бе­тіңді ашып қа­рамағанымда, мыналар сені кө­міп тас­тай­тын еді» дегенде барып, бұл оқи­ға ту­ралы алғаш естіп, жай-жапсарын тү­сіндім. Тағы бірде менімен бірге оқыған ағам екеу­міз кітапқа ма, бірдеңеге таласып қалып, жұлқыластық, мен оны «қалқан­құлақ» деп мазақтадым, «Тіліңді тарт», – дейді, тартпаймын. Сонда «сол кезде сені көміп тастау керек еді», – деп айтқан еді қат­­ты ашуланып. Сол сәтте «өліп-тірілге­нім» туралы екінші рет есті­дім. Міне, бала кезінде «өліп-тірілген» мен бақыттымын, тірі қа­лып, жазушы болып, бірнеше кітап жаз­дым. Қарасаң, өмірдің қызығы көп-ақ екен. – Жазушы Оралхан Бөкей «менде қазір дос жоқ» деп айтыпты. Ал сіздің сырлас дос­тарыңыз бар ма? – «Жоқ» деп айта алмаймын, екі-үшеуі бар. Олар – Бексұлтан Нұржекеұлы, Төлен Әбдік. Оралхан мен Асқардың досы жоқ болуы – олардың өз мінезінен деуге болады. «Досым жоқ» деп айту – барлық жазушыға тән нәрсе сияқты. Сол үшін де Мұқағали «Қазақтың жігітінен дос таба алмай…» деп Фаризаға мұңын шақты. Біздің кезімізде әртүрлі саяси, қоғамдық, әдеби көзқарастары тоғысып, пікірлері бір жерден шыққанда ғана адамдар дос бола алатын. Ал әрқайсысы алуан түрлі ойлай­тын болса, онда олар тек жолдас бола ала­ды. Жолдас көп, дос аз, өйткені пікір­лес болу керек, дос болу үшін таланттары деңгейлес болуы керек, халтураны, менмендікті жат көріп, әрбірінің қоғамдық көзқарасы дұрыс болуы керек. Кейде елде болып жатқан оқиғаларды естіп, ішіңдегіні біреуге айтып, сырласқың келеді. Сондай сәттерде бұрын Әшірбек Сығайды іздей­тінмін, ал қазір тек Бексұлтанмен, Тө­лен­мен сырласа аламын. – Жақында достарыңыз жайлы жазған естелігіңіз жарық көрді. Бұл кітаптың ішін­дегі оқиғалар қаншалықты шындыққа жанасады? – «Қашанғы ойлана береміз, күле­йік­ші» деп, Әбдіжәміл Нұрпейісовтен бастап, замандастарымның оғаш қылықтарын күлкіге айналдырдым. Халық «Дулат Иса­бековтің анекдоттарын» талап алып жатыр. Кітаптың ішіндегі әңгіменің бар­лығы 100 пайыз шындық. Дүкенбай мен Мұхтардікі де шындық. Сәл ғана әдеби жанрға келтіріп, өңдедім. Нұрпейісовпен ұрсысып қалып, бір жыл сөйлесе алмай жүр­генде ағам қайтыс болды. Ауылға ба­рып келген соң Нұрпейісов үйге келіп: «Сенімен сөй­леспеймін деп жүріп едім. Ағаңның қайтыс болғаны жақсы болыпты» деп айтты. Бұған күлесің бе, күңкілдейсің бе? Өмірдің осындай қызық естеліктерін қағазға түсіріп қояйын деп осындай кітап жаздым. Жазушылық елеусіз қалды – Бұрын Кеңес Одағы кезінде ең та­бысты кәсіп жазушылық еді. Заманауи жақсы шығармалардың дүниеге келмеуіне қаламақының аздығы әсер етіп жүр ме? – Ол да бар. Өйткені жазушылық елеу­сіз қалды. Қаламақы тек қаржылық жа­ғынан емес, адамның талантын сыйлау, елеу, құрметтеу. Бұл жоқ болғаннан кейін жұртта қалған баладай жазушылар далада қалды. Кімге керек екенін де білмей қал­ды. Ақырында өзіне ғана керек екенін сезді. Басқаға керегі жоқ. Қазір адамдар «Кеңес Үкіметінің идеологиясын наси­хаттағаны үшін жазушыларға қаламақы төлеген» деп жүр. Бірақ сол кезде туған классикалық шығармаларды біз комму­низмнің туындылары деп айта алмаймыз. Өйткені қаламгерлеріміз небір ғажап шығармаларды дүниеге әкелді. 72 жыл өмір сүрген сол қоғамнан 70-тей жазушы қалғаны аз ба? Жазушылар ескерусіз қалғандықтан, қоғамға жазушының қажеті болмай қалғандықтан осындай халге түсті. Өйткені біздің қоғамда ақыл-кеңес, мо­ральдық тәлім-тәрбие алайық деген ой жоқ. Көркем әдебиеттің қажеті жоқ. Өйт­кені сондай заманда өмір сүріп жатырмыз. Біздің ұранымыз: «Жаз, жақсы жаз, тегін жаз». Тегін жазатын біз сияқты «қожана­сырлар» әлі де бар болуы мүмкін. Ал жас­тар тегін жазбайды. Олар біз сияқты ро­мантик емес, прагматик. Олар «Не бере­сің? Бермесең, жазбаймын» деп ашық айта алады. Жастар телевидение мен радиоға, басылымдарға барады. Ал драматургияның тиімсіз кәсіп екеніне көздері жетті. Оны­мен бала-шағасы түгілі, қарақан басын асырай алмайтынына көзі жетті. Бұрын бізге бір пьеса жазсаң, 3 мың сом, қазіргі ақшамен 10-15 мың доллар беретін. Екі пьеса жазсаң, бір көлік аласың. Қазір ол жоқ. Театр барлығына шығармашылық еркіндік беріп қойды да, шығарманы өзі қабылдайды. Жас жігіттерге пьесасы қо­йылса болды, аз ақшаға да қанағат етеді. Бұл адамды қорлау ғой. Жастар «бір рет қойып көрейінші» деген жалынмен дра­матургияға келеді. Одан кейін не ақшасы жоқ, не абыройы жоқ – жазудан кетеді. Сондықтан да шығар, біздің жазушы­ларымыз қараусыз қалып жатыр. Ал мені асырап жатқан – пьесаларым. Мен проза­дан ешқандай пайда көрмеймін. Қазір авторлық қоғам екіге бөлініп соттасып жатқанда, ортада авторлар жапа шегуде. Осындай бір берекесі кеткен ортада өмір сүріп жатырмыз. Кеңес Үкіметі болса, бұл істі бір жағына шығарып, әділдік орнатар еді. Ешқандай заң жоқ, сот жоқ, сұрау жоқ заман болды. – Қаралы қаңтар кезінде үнсіз қалмай, БАҚ арқылы халықты бірлікке шақырдыңыз. Бүгінгі қоғамның ең үлкен проблемасы неде деп ойлайсыз? –Қаңтар оқиғасы – қазақ үшін үлкен сынақ болды. Тіпті, түсініксіз жағдайға дейін алып барды. Кімнен көреріңді білмейтіндей оқиға. Сырттағылардың тірлігі ме, әлде қолдан жасалған оқиға ма? Әлі күнге дейін қаралы қаңтардың себебі анықталған жоқ. Тіл мәселесі мүлдем ұмы­тылды. Әлем өз тілін, бір жарым миллиард қытай өз тілін қорғап жатыр. Қазақ неге өз тілін қорғамайды? Тіл –ұлттың анасы, ұлттың болмысы. Тіл болмаса ұлт болмайды. Осыны біз әлі ұғына алмай келе жатырмыз. Өз тілінде сөйлемейтін бір ұлт болса, ол – біздің қазақ. Осыны жер сабап айтсақ та, жұрт ұнатпайды. Кезінде Пет­ропавлды Қызылжар деп өзгертеміз дегенде бір топ қазақтардың өзі «Мы не хотим жить в Қызылжаре, мы хотим жить в Петропавлск» деп арыз жазды. Өзімізбен күресу қиын. Қазақ халқының болашағы – тілінде. Оны ұмытатын болсақ, біз ешкім емеспіз. – Әңгімеңізге рақмет!