Тарихтың хас батырлары мен данагөйлерін тізімдеп, ескерткіштерін орнату құдды Бекеңнің мына дүниедегі миссиясы ма дерсіз?! Солтүстік Казақстанда сот төрағасы болып жүрген кезінде Қызылжар өлкесінде аты күллі аймаққа таныс қара қылды қақ жарған Тоқсан бидің, Қожабергеннің, атақты академик Евней Бөкетовтің және Шал ақынның ескерткішін орнатады. Одан Ақтауда көрнекті мемлекет қайраткері Нұртас Оңдасыновтың, мұнай атасы Сафи Өтебаевтың ескерткішін салуға бастама көтеріп мүсінін қойғызды.
Бекет Тұрғараевтың Қазақстан көлемінде ағартушылықпен айналысып, кітапхана қорларын жаңғыртып, оқырман мен мектеп оқушыларына заман талабына сай жазылған шығармалармен танысуға зор қамқорлық жасап, руханият пен туризмді дамытуға, ауылды абаттандыру мен ауыл шаруашылығын дамытуға, халық жадын жаңғыртуға, тарихи тұлғалардың ескерткіш кешендерін тұрғызып, ел игілігіне жаратқанын санап тауыса алмайсың. Мұндай іс-әрекет отаншыл, халықшыл, елім деген ердің ғана қолынан келетін сирек құбылыс.
Әрине, айтпағымыз бұл ғана емес. Ал енді осы халықтың сүйіспеншілігін оятып, азаттықтың алтын бесігіндей тербеліп, дала қоңырауындай дауылпаз үн шығарып, күңіреніп, күн-түн ұлт рухының шамын жағып тұрған, қаншама жыл жанкештілік пен бейнеттің арқасында дүние есігін ашқан алып кешеннің қайсыбір жолы мәртебелі сыйлыққа ұсынылып, өтпей қалуы азаматтың намысын таптап, жігерін жасытқаны өз алдына, бұл елдігімізге қағылған сынадай болды. Бұл жағдай жұртқа (дұрысы шенеуніктерге) сенің тарихың да керек емес-ау деген күдік те ұялатқаны жасырын емес-ті. Жә, ендігі лепесімізді ойымызға тамызық болсын, мына бір әрбір пенденің санасына сәуле түсіретін жайдан бастайықшы.
Бір жолы белгілі жазушы, биыл Еңбек Ері атанған Дулат Исабеков ағамыз кезінде дәл осы комиссия жұмысына көңілі толмай, күйіне жазып еді. «Баяғыда берген дауысымызды жоққа шығарған соң Әшірбек Сығай, Райымбек Сейтметов, Есмұхан Обаев, тағы бір-екі адам комиссия құрамынан шығамыз деп атып тұрып мәлімдеме жасағанбыз. Өйткені берген дауысымыз далада қалып, керек емес адамдар өтіп кетті. Аты-жөні есімде жоқ, әйтеуір Лермонтов театрында бір ғана спектакльде рөл сомдаған актерді ұсынған кезде біз қарсы болдық. Көбіне үй жиһаздарына жарнама жасайды екен. «Мынау кім? Оның театрда елдің ықыласына бөленген рөлі жоқ екен» деп сызып тастадық. Кейін қорытындыға қарасақ, екі адам ғана қарсы болған. Қалғаны соны қолдаған болып шықты. Бұл қалай? Қазақтың маңдайы кереқарыс, жарқын актерлері мен режиссерлері толып жатқанда орта жолдан килігіп, қалай Мемлекеттік сыйлық алып кетеді? Бұл жерде комиссия төрағалары қандай шешім айтады, солай болады. Ешқандай бедел қалмаған соң шығып кеткенім бар деген еді...
Басқа түспеген соң білмейсің. Шындығында, Дулат Исабеков ағамыз айтқан бақай есепке бұра тартқыш комиссияның жауапты адамдары бүгінгі Жаңа Қазақстан тұсында да әлі сол баяғы Байқожаның таяғын ұстап жүрген екен. Бұл жолғы «мемсыйлыққа» ауыз толтырып айтуға келмейтін кейбір шығармалардың өтіп кеткені хас жүйріктердің шедеврін шідерлеп, адымын аштырмағаны рас. Атақты ешкім о дүниеге арқалап кетпейді. Қазақ тарихында Батыраштар қай заманда да болған. Тек шын лайықты шығарма өз бағасын алмай, еленбей қалуы қынжылтады деу жай сөз, қан жылатады.
Әдебиет пен өнер саласындағы мәртебелі сыйлықты саралайтын Мемлекеттік сыйлық қазылары мұнша құндылықты көзге ілгісі келмеді дей алмаймыз, көзге ілді. Есіл дүниені еледі. Дауысты да көп берді. Әділ бағалай білді де! Сөйте тұра, көпе-көрінеу комиссияның мойындалған оң бағасы әп-сәтте өзгеріп шыға келді. Бұған не дерсіз? Түсінікті және өте түсініксіз.
Бұл не сонда? Президенттің сеніміне кепіл болған азаматтардың (дұрысы шенеуніктер) биік талғам мен жоғары ойлау деңгейінен жұрдай болғаны ма? Әлде өнер мен саясатқа егіз ұғым деп қарағаны ма? Президент сенім білдірді ме, ең алдымен сол сенімді ақтау керек. Өнердің төңірегінен саясат іздеу деген ақылға сия ма?
Жалпы, Бекең халыққа жасаған қызметі үшін одан бірдеңе дәмету, сый күту санасына сыймайтын адам. Ең сұмдығы, ол биік талғамның, озық ойдың иесі деп ойлаған комиссия мүшелерінің (шындығы шенеуніктердің) әлеуметтік желідегі әншейінде жел тұрмаса да шөп басын қимылдатып, желсіз күнде де желпілдей беретіндердің жетегінде кетеді деп ойлаған жоқ еді. Сонда Президентіміздің Ұлытаудағы құрылтайда әлеуметтік желідегі жел сөздерге қарай айтқан сын ескертпесі қайда қалды? Сол сөзге байланысты бас басылымның орынды сыннан қорытынды шығаруды ескертуі де еске алынбағаны ма? Қазақтың «Мен не деймін, қобызым не дейді» дегенінің кері келіп тұр емес пе? Қызғаншақ деген қызыл итінің үндемей қабатынын бағамдай алмайтын, «атын мың адам атаған адамға ғайбат айтпа» деген түсінікті қаперіне де ілмейтін біздің деңгей, сана биігінің жеткен жері осы ма? «Демократия ауыздықталса ғана демократия» деуші еді Ақселеу марқұм. Демек, ол ойына келгенді істеу, адам тағдырымен ойнау емес дегені ғой. Бұл аз десеңіз, Мемлекет басшысының «Демократияның басты жауы – популизм мен білімсіздік» дегені және бар. Сонда деймін-ау, біреу көкесіне хат жаздырып, енді біреу әлеуметтік желіде қаттырақ сөйлесе пікірі өзгере салатын бұл неғылған тайғанақ, өз ұстанымы жоқ мемлекеттік комиссия. Хат демекші, Бекең де пенде әлгі сәлем хат жазғыштарға «еліктеп», жоғарыға мән-жайды түсіндіруін сұрап, бір жапырақ қағазды сүйкей салды. Ал енді мұндайда болады екен дегенге сенесіз бе? Сол хатқа Жарлық шығып, іс бітіп, әбден бояуы сіңгеннен кейін он күн өткенде мынау цифрлы технология заманында баяғыдай шығарып салма жауап алды. Бір жанға екі күймек әділет пе? «Мен министрден қорықпаймын, оның мәдениетінен қорқамын» деген екен Шәкен Айманов. Сонда бұл мәдениеттің қай түріне жатады? Білгеніңіз болса айтыңызшы. Біле жүрейік.
Халық әлдеқашан әділ бағасын беріп қойған алапат еңбекті иек астында отырған сенімділердің көкпарға салып, қақпақыл ойнап, қаперге ілмегені қалай? Бұл рухани қылмыс жасаумен бара-бар ғой. Не деген настық? Олардың қажетті жерінде қара қылды қақ жара алмағаны әрбір көзі ашық азаматты күдікті ойға түсіргені сөзсіз.
Жаңа мемлекет құру жолында басын бәйгеге тіккен Президент Жаңа Қазақстан әділетті болсын деді. Демек, ел сынынан өткен сарабдал туындының тағдырын шешуде Президенттің ақ сөзін аяққа баспайтын, ешқандай жершілдікке ұрынбайтын, өсек-аяңға ермейтін, ықпалдының ығына жығылмайтын әділқазылар қайда сонда? Әлде бұл Президенттің өзі айтқандай, шын мәніндегі ұлттық кадрдың тапшылығынан ба? Бұлай болмайынша әділетсіздіктен әбден зәрезап болған халық кездейсоқ кертартпалардан қалай арылмақ? Өнердің иесі, киесі деген болмаушы ма еді!?
Айтайын деп айтпайсың. Бекең келе жатқанның кетпенін алып, бара жатқанның балтасын алып, әлдебір «недоросльдердей» өтірік сөйлеп, өтірік күліп, билік баспалдағына қия жолмен емес, тура жолмен жетіп, депутат та басқасы да болып, тапқанын қарақұстай астына басып, кекірігі азып жүрсе де болар еді. Бірақ жаратылысы жасампаз оған бұл эпидемия дарымады.Қай қиырда жүрсе де ұлтының жоғын жоқтады, мұңын мұңдады. Адалдан жиған (өйткені бұл заңның, қара қылды қақ жарған әділеттің адамы) дүниесін, халқының игілігіне жұмсауды ойлады. Өз қолымен тұрғызған осынау жасампаз дүниені халыққа, мемлекетке сый ретінде тапсыруы соның айғағы емес пе? Ол атақсыз да атақты, сыйлықсыз да сыйлы. Осы күнге дейін жиған абыройы енді оған қызмет етіп жатыр. Ол атақты да, қызметті де сұрап алған жоқ. Ешкімнен сөз де сұрап алған жоқ.Ұлы Әбіш, әулие, аңыз Әбішке мен туралы бірдеңе деңізші деу мүмкін бе? Бекең Қожабергенді қайта тірілткендегі Әбіштің мына сұрапыл сөзіне имандай ұйымаған қандас қалмап еді. Оқыңыз: «Солтүстік Қазақстанда көптен бері қолға алынбай жатқан, біреу өмірде болды, біреу өмірде болмады деп таласып-тартысып жүрген Қожаберген жыраудың бүкіл тұқым-теберімен, әулие ұрпақтарымен бәрін қайта тірілткен Бекет болды. Бекеттің сол қорды басқаруының арқасында Қожаберген даудан құтылды. Қожаберген шын мәніндегі ғылыми факторға айналды».
Бұл аз десеңіз, Әбіш тағы да былай дейді: «Өзіміздің ішімізде өз болған, ақылды түгендеген, абыройды түгендеген, намысты түгендеген жігіттердің бірі ретінде Бекеттің есімі көп айтылады, алда да көп айтылуы керек. ...Меценаттың түрі көп. Өмірі намаз оқымаған әкесінің атына мешіт тұрғызып, есімін беріп жатқандар көп. Дүниеде халықтың атын шығаратын, халыққа, елге, еңіреп жатқан кісіге жасаған жақсылық – шын жақсылық. Осы іс жалғаса берсін». Ғұламаның сөзіне титтей де түсіндірменің қажеті жоқ.
Сонда деймін-ау, халықтың берген бағасы, еңбегін мойындағаны қайда қалды? Онымен бишікештердің қақпақыл ойнауға қандай хақы бар? Әлде сол әділ бағаны Әбіш тіріліп келіп, қайта қалпына келтіріп, әлдекімдердей Президентке хат жазып, сұрап алуы керек пе?
Кез келген нәрсеге тамсана бермейтін, терең талғамның, озық ойдың иесі, атақты алаштанушы, академик Мәмбет Қойгелді аға басылымға жүрегін ұстап отырып «Қазығұртта үйлесім тапқан елдік идеясы» атты бекзат баян жазар ма еді. «Артымызда қазы бар» дейді Алаш ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлы. Қазы – халық әрине. Сол комиссия мүшелерінің академиктен кем түспей, талайының тамсанып, таңдайының суын жұтып, табаны тиген осы жерді бір сәтке де еске алмағаны ма? Қарағым-ау, бұл айналып келгенде балық үлестіру емес қой.
Бірде мен сол кемел кешенді аралап жүрген қарттың көз жасын сүртіп тұрғанын көріп, қатты толқып едім. Демек, бұл кешен бүгінгі ғана емес, кешегі ұлы аруақтар алдындағы ұлы парыз, ұлы міндетті орындағанына бұдан артық қандай дәлел керек? Сол ұлтының көз жасын сүртіп келе жатқан Бекеттер бізде көп пе еді?
Қазақ халқының тарихында оның мәдениеті мен руханиятының дамуына ұшан-теңіз еңбек сіңірген, алдынғы толқын ағалар, мемлекет қайраткерлері Темірбек Жүргенов, Ілияс Омаров және Өзбекәлі Жәнібековтің ұлт тарихында қалдырған ізгілікті ісін жалғастырушы тұлға ретінде Бекет Тұрғараевтың ерекше ерен еңбегі мемлекеттік комиссия тарапынан жоғары дәрежеде бағалануы тиіс еді. Осындай еңбектерді биік дәрежеде бағалап, елге, халыққа үлгі ретінде ұсынғанда, ұлт руханияты мен мәдениетінің және тарихының өсіп-өркендеуіне жекелеген тұлғаларды тартып, мәдениет пен өнеріміздің, тарихымыздың әлеуетін биік дәрежеге көтеруге ықпал ете алған болар еді.
Біз Бекет атқарған қызметтің бір парасын ғана баян еттік.
Мемлекеттік бағдарламаларды іске асырып, орындауды басты бағытым деп ұстанған, ел мүддесі үшін ерен еңбек атқарған жомарт жүрек азаматтың қайырымдылығы мен қайраткерлігі мемлекет тарапынан өзінің әділ бағасын алатынына әлі де сенімдіміз.
Тұрғараев – өз адами, азаматтық тұғырына әлдеқашан шыққан адам.Тек әлеуметтің ақниет алқалауын жерге тастамай, бәйгеге қосылып, ел қатарлы бақ сынағанның не айыбы бар?!
Бұл да ештеңе емес-ау. Қарапайым қисынға салып айтсақ, бұл дүниеде бәрі өткінші, салыстырмалы. Сыйлықтың тек ресми бекітілмегені болмаса, ол кісінің атын биіктетеді деу де бос әурешілік. Кісінің артында қалатыны атақ емес, ісі мен аты. Тарихшылар, қаламгерлер тарихты дерек, дәйегімен сөзбен жазса, Тұрғараев сол тарихты тасқа жазып жатыр, жаза да береді. Тұлғалығы әлдеқашан қазақы ортада, әсіресе ұлттық элита арасында мойындалған Тұрғараевты аты дардай комиссия тұқыртқысы келгенмен не ұтты? Ел ішінде көп жүреміз ғой, осы бір әділетсіздік қайта Бекеңнің ел алдындағы абыройын одан сайын биіктетіп, аспандатып жіберді.
P.S. Автор Ғ.Қариннің бұл мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің (№50) 16 желтоқсан күнгі нөмірінде жарияланған.
Ғани ҚАРИН, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Жазушылар одағының мүшесі, құрметті журналист,«Парасат» және «Құрмет» ордендерінің иегері