Біләл Сүлейұлы!
Намысты, білімді, жан-жақты тұлға болатын. Ол – елін шетсіз-шексіз сүйген жан еді!
1937 жылғы 15 желтоқсан күні Біләл Сүлейұлын Советтер Одағының НКВД-сы «Халық жауы» деп танып, оны ату жазасына кесті. 44 жасында мінезді қазақ оқығаны шаһид болды.
Кім үшін?
Не үшін?
Оны неге атты?!
Тәуелсіз Қазақстан үшін күрескен арысты неге ұмыттық?!
***
Біләл – жер жәннаты – Жетісудың Баянжүрек тауының баурайында туған қазақтың абадан азаматы еді. 1893 жылдың 3 сәуірінде дүние есігін ашқан. Мағжан Жұмабай, Сұлтанмахмұт Торайғырұлы сияқты Алаш оғландарымен бір жылда туған оқымысты.
Бала кезінен-ақ зерек, алғыр, ақылды болып өсіпті. Барлық сабағын тек қана үздік бағаға оқыған.
Ол өзінің ана тілінен бөлек орыс тілі мен ағылшын тілін, араб пен түрік тілін, татар мен башқұрт тілін өте жетік біліпті. «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл!» деген осы екен ғой!
Біләл – Қапалдағы атақты Маман-Тұрысбек әулеті ашқан «Мамания» мектебінде және Уфадағы «Ғалия» жоғары дәрежелі мектеп-медресесінде оқып, қанаттанған жас талап.
Талапкер Біләл 1913-1916 жылдары Орынбор қаласындағы Мұғалімдер семинариясында оқыған. Осы жылдары Біләл ұлт ұстазы, қазақтың аса көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, профессор Ахмет Байтұрсынұлының шәкірті болып, дәрісін алып, тағылымын тыңдаған.
Орынбор мұғалімдер семинариясында оқитын семинарист Біләл «Қазақ» газетінің редакциясында корректор қызметін атқарып, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы ағаларының жанында жүріп, Алаш идеясын түсініп, жүрегіне Алаш сөзін ұялатқан болатын.
«Қазақ» газетінде қызмет еткен жылдары Біләл ұлтқа ақысыз-пұлсыз қызмет етуді үйреніп, қос дегдардың өнегесін, үлгісін көрген-тін.
Дүние бір орнында тұрмайды. 1916-1917 жылы І Жаһан соғысына қазақтар да қатысып, Күнбатыс майданында Ресей патшалығы үшін қолдарына қару алған болатын. Соғысқа 19-43 жас аралығында оқу сауаты жоқ қазақтың жасы мен кәрісі қатысқан-ды. Сондай қиын шақта қазақтың оқыған-тоқыған азаматтарын бастап ұлт көсемі Әлихан Бөкейхан атамыз майдан даласына барған-тын. Оқығандар тобында Біләл да болыпты. Бір жылдай майдан даласындағы оқ пен оттың ішінде болып, елге хабар таратып, соғысып жүрген сарбаздарға дәрігерлік көмек көрсетіпті.
Соғыстан кейін Біләл аға дипломын қолына алып, туған жеріне Қапалына келеді. Қапалдағы татар қыздар мектебіне мұғалім болып қызметке тағайындалады. Ауыл-аймақтың баласына әріп үйретіп, сауат аштырады. Ол Ахмет ұстазының әдістемесін көпке үйретіп, қазақтың ұлттық әліпбиін насихаттаған Алаш мұғалімі еді.
1917 жылдың ақпанында Ресей патшасы ІІ Николай тақтан құлады. Империяның ішкі жағдайы ушығып тұрған сәтте қазақтың оқыған азаматтары бір тудың астына жиналып, Құрылтай шақырды.
Алаш ұлттық мемлекетін жариялап, Алаш Орда Ұлт кеңесі үкіметін құрды. Біздің мемлекетіміздің негізі 1917 жылы желтоқсан айының 12 күні қаланған болатын. Біләл осы жылдан бастап саясат ісіне араласып, Алаш Орданың Жетісудағы өкілі болып, ұлт-азаттығы үшін күреске шықты. Ол – еркіндік үшін күрескен боздақ!
1918 жылдың қаңтарында Алаш Орда Үкіметінің төрағасы Әлихан Бөкейхан көсеміміз ұлттық әскер құру керек деп бұйрық береді. Жетісудағы атты әскер жасаған құру ісін Біләл қолға алып, ауыл-аймақтан білекті, шымыр жігіттерді жинай бастайды. Біләл – Алаш әскерін құрған сардарлардың бірегейі.
1920 жылдың 5 наурызында Алаш Орда Үкіметі тарап, жұмыс істеуін тоқтатуға мәжбүр болады. Екі жыл бес ай жиырма күнге жуық өмір сүрген мемлекетіміз әскер және халық санының аздығынан, қару-жарақ пен азық-түліктің тапшылығынан қиналды.
Амалсыз қазақ халқы Советтер Одағына қосылып, қайтадан құлдық, отарлық өмірге тағдырын аманаттады...
Қазақстанға Совет үкіметі орнаған жылы-ақ қанды қырғын басталды. 1921 жылы Қазақстанның Ақтөбе, Ырғыз, Орал, Жымпиты, Ойыл, Торғай, Сарыарқа, Жетісу өңірлерінде алапат ашаршылық пен жұт болды. Біләл жұт жайлаған даланы кезіп, ашыққан, тарыққан ағайынға демеу болып, ашаршылыққа қарсы күрес ұйымын құрған.
Ол – шынайы халық перзенті еді!
Біләл – Советтік Қазақстанның оқу-ағарту саласына үлкен үлес қосқан қайраткер. Білім менеджері.
Қазақстанның Ақтөбе, Жетісу облыстарында білім басқармасын басқарып, бірқатар бастауыш, орта және арнаулы оқу мектептерін ашқан ұстаз еді.
Семей қаласындағы педагогикалық институтты құрып, алғашқы ректоры қызметін атқарған.
1929-1930 жылдары – Орынбордағы бұрынғы КИНО (Қырғыз оқу-ағарту институты) оқу орнын Орал, Ақтөбе қалаларына көшірген Қазақстанның арнайы өкілі қызметін атқарған.
1929 жылдары Сталин бұрынғы Алаш қозғалысына мүше болған қазақ оқығандарын лек-легімен түрмеге қаматып, итжеккенге айдатқан.
1930 – 1932 жылдары Біләл Сүлейұлы да түрмеге қамалып, жазасын өтеген-ді. Біләл аға түрмеде жатып өз бетінше ағылшын тілін үйреніп, өзін-өзі дамытқан болатын. Түрме бастығының балаларына математика, орыс тілі пәнінен сабақ беріп, ақша тапқан екен.
Түрмеде жатып тіл үйреніп, жұмыс істеп, абақтының тас еденінде жатып өзін жетілдірген не деген қайсар ер еді! Ал біз ше?!... Жылы үйде әрі ақ төсекте жатырмыз. Қарнымыз – тоқ, көйлегіміз – көк. Қанша тілді білеміз?
Біләл – сегіз қырлы, бір сырлы нағыз жігіттің төресі. Ол – ақын, сатирик, драматург, журналист, аудармашы, лингвист-ғалым.
Әр жылдары «Тілші» (Қазіргі «Жетісу» газеті) газетінің редакторы, Семей пединститутының ректоры, Алматыдағы Абай атындағы Қазақ педагогика институтының Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті, Қазақ Оқу-ағарту комиссиартының (министрлігі) орынбасары, Қарақалпақстан Республикасы Оқу-ағарту комиссары (министрі) қызметін атқарған үлкен тұлға.
Біләл Сүлейұлы лингвист-ғалым әрі жоғары оқу орнының ұйымдастырушысы ретінде 1926 жылдың 26 ақпан – 5 наурыз күндері Баку қаласында өткен Бірінші Бүкілодақтық түркітанушылар құрылтайына қатысқан. Ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы, әріптестері Елдес Омарұлы, Әміре Қашаубайұлы бастаған азаматтармен бірге әліпби мәселесін талқылаған оқымысты.
Ол – өте ақылды еді. Парасат-пайым иесі еді. Оны және оның ұстаздары мен достарын коммунистік билік бірін қалдырмай атып, есім-сойларын ұзақ уақыт ұмыттырып тастады…
Біләл – қазақтың болашағын, ұлтының мүддесін биік қойған, елі үшін қара басын қатерге тіккен, сол жолда қасқайып тұрып құрбан болған арыс. Асылында, Біләл – мен үшін, сен үшін және біздер үшін кеудесін оққа тосқан боздақ еді!
Біз осындай айбатты, айбарлы ерлер сияқты ұлтшыл, мемлекетшіл болып өсуге міндеттіміз.
Сөз соңында оқу-ағарту ісіне мол үлес қосқан ағартушының бірер сөзін оқырман назарына ұсынғым келеді. Бұл ойлар әлі де өзектілігін жоймаған, құндылығы аса маңызды. «Ұлтқа сынық инедей пайда тигізе алмайтын мектептің болғанынан да болмағаны қайырлы» немесе «Ауыл мектебі – ұлт мәдениетіміздің, ұлт әдебиетіміздің, адамшылық салтының ең алғашқы қайнап шығатын жері. Ауыл мектебін жөндемесек, жалпы қара бұқараны оқытпасақ, қалалы жерге келіп өзге елдің мектептеріне бірен-сарандап кіріп «закон» оқығанымызбен ұзап еш қайда бара алмаймыз».
P.S.
Қазақстанда Біләл Сүлейұлының атында не мектеп, не арнаулы оқу орны жоқ. Педагог, ғалым, білім беру саласының ұйымдастырушысы ретінде өз заманында зор істерді атқарған ерді құрметтеуге, лайықты бағасын беруге еш асығар емеспіз. Осы мерейлі жылында туған жерінде еленер ме екен деген үмітіміз бар...
Елдос ТОҚТАРБАЙ,
жазушы, алаштанушы
