Көшіміз көлікті болмай тұр
Тәуелсіздік алғаннан бастап 2023 жылға дейінгі аралықта елімізге 1 млн 107 мың қандасымыз келген екен. Тарихи отанына оралған этникалық қазақтар дың саны аз емес екені көрініп тұр. Бірақ бұдан көші-қонның жайы оңалып кетті деуге әлі де болса келмейді. Өйткені келгендердің санынан кеткен азаматтардың саны басымдау болып барады. Онсыз да халық саны 20 миллионға енді жуықтаған мемлекет үшін бұл бас ауыртар мәселеге айналуы тиіс.Кеткендер көбейіп, келгендер азаюда
Жалпы, көштің қарқыны соңғы онжылдық шамасында біршама бәсеңдеді. Әсіресе, 2020 жылы бұны анық байқадық. Сол жылы елге 13 мың этникалық қазақ қоныстануға келгені мәлім. Ал содан бір жыл бұрын – 2019 жылы 17,7 мың адам келген болатын. Біздің ойымызша, дәл аталған тұста азаматтардың сирегенінің екі себебі бар: біріншісі – пандемия. Бұл қандастар көшіне кедергі болғаны анық. Екіншісі, атажұртқа оралған ағайындардың ішінде әлі Қазақстан азаматтығын ала алмай жүргендер көп. Елге келеді, келгеннен күйін тіршілік өзіне жұтпай қоймасы белгілі, жұмыс істеу керек, қоғамға бейімделгені абзал. Оған «қандас» мәртебесі аздық етеді. Азаматтық алуда қағазбастылық әлі бар екені жасырын емес. 2021 жылдан бастап қандастар азаматтық алу үшін жинауы тиіс 46 құжат 26 құжатқа азайтылды. Бірақ Көші-қон қызметі, Халыққа қызмет көрсету орталығы секілді құзырлы орындардан көңілі қалған ағайын амалсыз қоғамдық ұйымдарға көптеп жүгінеді.
«Көші-қон туралы» заң тармақтарында қарама-қайшылықтың көп екені жиі айтылады. Жат жердегі қандастарымызды атажұртқа қайтару мемлекеттік саясаттың басым бағыты бола тұра, жағдай мәз емес. Бәрінен бұрын, олардың жанына бататыны – көбі қазақ бола тұра сонысын дәлелдей алмай әлек болып жүр. Жоғарыда айтқанымыздай, азаматтығы болмаған соң не жұмыс жоқ, дәрігерге қаралу, білім алу мүмкіндігі жоқ, қысқасы, құжатын реттей алмай сандалып жүргендерді құқық қорғау органдары да бір жағынан қыспаққа алады. Бұл жайттарды алыстағы ағайын естімейді емес, шет-жағасын байқайды. Ақырында көңіл күйіне әсер етпей қоймасы шын. «Отандастар» қорының дерегіне сенсек, жыл сайын он мыңдаған қандас азаматтық алуға жәрдем көрсетуді сұрайды.
Сонымен, былтырғы жағдайға көз жүгіртейік. 2022 жылы жалпы, 19 178 этникалық қазақ тарихи отанымен табысып, қандас мәртебесін алған. Өсім бар секілді көрінгенімен, былтыр айналдырған 10 айда 22 мыңға жуық адам елден көшіп кеткенін ескерген абзал. Бұл тақырыпқа әлі де тоқталамыз. Шетелдерді де әр саладағы маман тапшылығы жағадан алып жатыр. Жоғары жалақы үшін елімізден білікті дәрігерлер мен жаңа технологияны меңгерген ғалымдар шекара асуда.
[caption id="attachment_237728" align="aligncenter" width="1684"]7 миллион адамның жаңғырығы бар
Ал шетелде қанша қандасымыз ғұмыр кешуде? Бұған қатысты пікір көп. Біреу 2 миллионмен шектеледі десе, басқасы 5 миллионның маңайын сөз етеді. Дегенмен «Отандастар» қорының мәліметі бойынша шет елдерде 7 миллионға жуық қазақ өмір сүріп жатыр екен. Ойлап қараңыз, бұл сан Қазақстан халқының 38 пайызымен тең, ұлтқа жіктер болсақ, қазақ халқының тең жартысы. Олардың көбін көшіріп үлгергенде адами капитал жағын көтеруге мүмкіндік туар еді. Сырттағыны айтамыз-ау, алайда іштегінің өзін сақтай алмай жүргеніміз ащы да болса шындық.
Жыл сайын шетел асатын Қазақстан азаматтары азаяр емес. Тек 2019 жылы 45 мың қазақстандық келешек мекенін шекараның арғы бетінен тапқан. Бір ауданның халқын жоғалттық деп айтуға толық негіз бар. Мемлекет ай-күннің аманында өз азаматтарынан «тірідей айырылып жатыр». Бірақ себеп неде, өзге ұлттар тарихи Отанына бет алды ма, әлде өмір сүру қиындады ма? Соңғы 2011-2021 жылдар арасында Қазақстаннан 332 мыңнан аса адам кетіп, 220 мыңға жуық азамат көшіп келген. 112 мың айырма жатыр. БҰҰ мәліметінше, Қазақстанда дүниеге келген әрбір бесінші азамат шетелде жүр. Әрине, жұмыс бабымен жүргендерді де қосқаны анық. Былтыр да жағдай сол. Жоғарыда былтыр 19 мың қандас келгенін айттық. Дегенмен кеткендердің саны тағы көбірек. «Азаматтарымыз жат жерге көшкеннен мемлекетке нендей зиян бар?» деуіңіз мүмкін. Бұл мәселе жөнінде көптен бері айтып жүрген экономист Қайрат Бодауханның сөзінше, халықтың саны мемлекеттің абыройына тікелей әсер етуші күш саналады.
– Қазақстанның демографиялық ахуалы төмен болып есептелетін 5 өңір – Ақмола, Шығыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Солтүстік Қазақстан облыстарындағы жағдай шынында алаңдатады. Кейінгі 2016-2021 жыл аралығында аталған өңірлердегі сыртқы көші-қон сальдосы – минус 87 633 адам, ал ішкі көші-қон сальдосы минус 86 098 адам болған. Мұндай факторлар халық санының азаюына, елді мекендердің депопуляциялық үрдісінің белең алуына, еңбек ресурстарының жетіспеушілігіне, ел экономикасының өсу қарқынының төмендеуіне, халықаралық аренада мемлекеттің беделін төмендетуге және елдің инвестициялық тартымдылығының азаюына соқтырады, – дейді экономист.
Басқадан бұрын, шетелге кеткен еңбекке қабілетті жандар арқылы мемлекет бағалы ресурстарын жоғалтады. Әрине, кез келген адамның өмір сүру құқы бар, соған сай тұрақтайтын мекенін, тілін, дінін өз еркімен таңдауы мүмкін. Бізді алаңдататыны – өзге елге үдере көшкен азаматтар санының өсуі және келіп жатқан қандастар санының көңіл көншітпейтіні. Кеткендер арасында ел болашағы үшін бір кісідей пайдасын тигізе алатын әр саланың мамандары бар екені даусыз. Сондықтан еліміз қандастар арқылы еңбек қажеттілігін өтеп, демографиялық, экономикалық мәселелерді аз да болса шешкен болар еді. Көштің көркі – қандастар.
© коллаж: Қуаныш Сапарбай[/caption]
Қош, біз мұның бәріне түбегейлі Үкіметті кінәлаудан аулақпыз. Экономикалық әл-ауқат пен шама-шарқын ескеріп, қандастарға қолайлы жағдай жасауға тырысады. Дегенмен бұл айтылған мәселелерді жоюға аздық етіп отыр. Әйтеуір Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі биыл қандастар мен қоныс аударушыларға 8 652 өңірлік квота бөлгенін жариялады. Былтырғыға қарағанда 566 санға жоғары. Көбі тұрғындары аз Солтүстік Қазақстан, Қостанай, Абай, Шығыс Қазақстан, Ақмола және Павлодар облысына жіберілмек. Қандастар мен қоныс аударушыларды қолдау үшін қосымша субсидия түрінде көмек беру қарастырылады. Атап айтқанда, көшу үшін отбасының әрбір мүшесіне 70 АЕК (241,5 мың теңге) көлемінде біржолғы төлем беріледі. Бір отбасына 12 ай ішінде тұрғын үйді жалдау (жалға алу) және коммуналдық қызметтерге ақы төлеу бойынша шығыстарды жабу үшін 15-тен 30 АЕК-ке дейін (51,7-ден 103,5 мың теңгеге дейін) төленеді. Аз ба, көп пе, оқырманның өзі бағамдай жатар. Бір анығы, 2000-жылдар шамасындағыдай елін аңсап жыл сайын 30-40 мың адамның келмейтіні анық. Шетелде жүргендердің біразы ендігі өзі өмір сүретін ортаға сіңіп те кеткендей.
7 миллион адамның жаңғырығы бар
Ал шетелде қанша қандасымыз ғұмыр кешуде? Бұған қатысты пікір көп. Біреу 2 миллионмен шектеледі десе, басқасы 5 миллионның маңайын сөз етеді. Дегенмен «Отандастар» қорының мәліметі бойынша шет елдерде 7 миллионға жуық қазақ өмір сүріп жатыр екен. Ойлап қараңыз, бұл сан Қазақстан халқының 38 пайызымен тең, ұлтқа жіктер болсақ, қазақ халқының тең жартысы. Олардың көбін көшіріп үлгергенде адами капитал жағын көтеруге мүмкіндік туар еді. Сырттағыны айтамыз-ау, алайда іштегінің өзін сақтай алмай жүргеніміз ащы да болса шындық.
Жыл сайын шетел асатын Қазақстан азаматтары азаяр емес. Тек 2019 жылы 45 мың қазақстандық келешек мекенін шекараның арғы бетінен тапқан. Бір ауданның халқын жоғалттық деп айтуға толық негіз бар. Мемлекет ай-күннің аманында өз азаматтарынан «тірідей айырылып жатыр». Бірақ себеп неде, өзге ұлттар тарихи Отанына бет алды ма, әлде өмір сүру қиындады ма? Соңғы 2011-2021 жылдар арасында Қазақстаннан 332 мыңнан аса адам кетіп, 220 мыңға жуық азамат көшіп келген. 112 мың айырма жатыр. БҰҰ мәліметінше, Қазақстанда дүниеге келген әрбір бесінші азамат шетелде жүр. Әрине, жұмыс бабымен жүргендерді де қосқаны анық. Былтыр да жағдай сол. Жоғарыда былтыр 19 мың қандас келгенін айттық. Дегенмен кеткендердің саны тағы көбірек. «Азаматтарымыз жат жерге көшкеннен мемлекетке нендей зиян бар?» деуіңіз мүмкін. Бұл мәселе жөнінде көптен бері айтып жүрген экономист Қайрат Бодауханның сөзінше, халықтың саны мемлекеттің абыройына тікелей әсер етуші күш саналады.