Ұлт газетіне – 110 жыл

Ұлттық академиялық кітапханада «Қа­зақ» газетінің 110 жылды­ғына орай, Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитеті Ш.Шаяхметов атындағы «Тіл-Қазына» ұлттық-ғы­лыми практикалық ор­та­лығының ұйымдас­тыруымен ұлт ұстазының қазақ, ағылшын, түрік және орыс тілінде жа­рық көрген таңдамалы шығарма­ларының тұсаукесер рәсімі өтті. Сондай-ақ ұйым­дасырушылар ғылыми экспедиция дайындаған «Алаш қозғалысы: дерек пен дәйек» атты қорытынды жинақты, baitursynuly.kz сайтын көпшілікке таныстырды. 2 ақпан күні өткен ғасырда ұлт шы­­рағына айналып, халық көк­жиегін кеңейтіп, қараңғы қазақ кө­гіне күн болып шыққысы келген зия­лыларды біріктірген «Қазақ» газе­тінің жарық көргеніне 110 жыл толды. Газеттің алғашқы саны 1913 жылы 2 ақпанда басып шығарылған. Бес жыл ішінде басылымның 265 саны жұрт назарына ұсынылған. Деректерге сүйенсек, газет алға­шында үш мың таралыммен жарық көрген. Сұлтанхан Аққұлы жаз­ба­ларында газеттің кейбір сандары ел арасында сегіз мың тиражбен та­рал­ғанын атап өткен. Газеттің бір жыл­ға жазылу құны – 3 рубль, жарты жылға – 1 рубль 75 тиын, 3 айға – 1 ру­­бль, жекелеген нөмір бағасы – 5 тиын болған. Ахмет Байтұрсынұлының бай мұрасын таныстыру мен таратуды негізгі мақсат еткен іс-шарада құнды дерек айтылды. Іс-шара аясында «Ұлт ұстазы – Ахмет Байтұрсынұлы» атты кітап көрмесі ұйымдастырылды. «Тіл-Қазына» ұлттық-ғылыми прак­тика­лық орталығы директоры, ғалым Ербол Тілешов ұлы тұлғаның өмір жолы мен елеулі еңбегі жайлы сыр шертіп, бірқатар дерек айтты. Келелі жиында «Қазақ» газетінің сол заманда өзін қаржыландырып қана қоймай, табыс тапқаны, оның бір бөлігін студенттердің шәкірт­ақы­сына, жолақысына бөліп отырғаны жайында айтылды. Сондай-ақ газет жа­былған 1918 жылға дейінгі көтер­ген тақырыптары мен ұлт зиялы­ларының өлшеусіз еңбегі туралы тың мағлұмат берді. Жиынға қатысқан әрбір спикердің ұлт зиялылары мен газет туралы айтқан пікірін көпшілік ұйып тыңдады. Мәселен, белгілі ғалым, про­фес­сор Серікқали Байменше «Қазақ» газетінің алғашқы нөмірі басылған Орынбордағы баспахана үйінің та­рихы туралы баяндады. Ол «Қазақ» газеті мен «Айқап» журналының Ре­сейде жарық көргенін, екі басы­лымға белгі орнату барысында азын-аулақ еңбегі сіңгенін атап өтті. Ға­лым Орынборға «Қазақ» газеті басыл­ған ғимаратты іздеп барған. Алдында жуан терек өсіп тұрған екі қабатты үйге тарих жауһарындай қарап, одан кейін белгі орнату жұмы­сына кірісіп кеткен. «Айқап» жур­налы шыққан Троицк қаласындағы «Энергия» бас­пасына да жолы түскен екен. Сондай-ақ ол «Алаш қозға­лысы: дерек пен дәй­ек» атты жинақта бұрын айтыл­маған деректің көбін, оқырман қы­зыға оқитын кітап бо­ларына сенетінін атап өтті. Айта кетерлігі, ғылыми экс­педи­ция өкілдері «Тіл-Қазына» ұлттық-ғылыми практикалық орталығының ұйытқы болуымен бес мемлекетке сапарлаған. Сапар барысында Алаш қозғалысына ғана емес, ұлт ұстазына да қатысты біраз дерек тапқан. Айтулы жаңалық туралы филология ғылым­дарының докторы Жандос Смағұлов әңгімелеп, Мәскеу сапа­рының жай-жапсарын тілге тиек етті. Ал ғалым, аудармашы Жантас Жақыпов Ахмет Байтұрсынұлының үш тілде алғаш жарық көріп отырған таңдамалы шығармалары жинақ­талғанын, оны аудару жұмысы оңай­ға соқпағанын айтты. Аудармашы экс­педиция аясында Сантк-Петер­борға барып, архив ақтарып қайтқан. Алайда онда 1917-1940 жылға дейінгі архив деректерін жауып тастаған соң қолда бар деректі елге әкелген. Ахмет Байтұрсынұлының орысша жаз­ылған еңбегін қазақша аударып, қазақ­шадан орысшаға аударылғанын редакция­лаған. Оның айтуынша, Ақаңның жазғандарынан ана тілінің шұрайы көрініп тұрғаннан, орысша терминдер келіңкіремеген. Десе де, ғалым ұлт ұстазының еңбегін орыс тіліне ау­даруға атсалысқан. Ербол Тілешов те Ташкент мұра­ғатынан дерек алудың қиынын, экс­педиция мүшелерінің архивке кіруі мұң болғанын да атап өтті. Сенат депутаты Нұртөре Жүсіп болса, жиынға қатысушылар арасын­да ой қозғап, ұсынысын ортаға сал­ды. Байтұрсынұлының журналистік қы­рына тоқталып, алда өтететін Түркітілдес елдердің парламент­аралық жиынында архив мәселесін көтеріп, мұрағатты цифрландыру керегін айтуды ұсынды. Өйткені іргелес жат­қан Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Тәжікстан елінің архивін шаң басып жатқанын, онда­ғы мұраны цифрлан­дырып, қажетті ақпарат алудың ортақ жүйесін құру керегін сөз етті. Оған қоса, қайраткер Қазыбек Иса сол заманда сегіз мың тиражбен газет шығарудың орасан еңбек екенін, мұндай цифрға жаңа заман басылымдарының жетпей отырға­нын жеткізді. Өзі депутат болған тұста Ахмет Байтұрсынұлы мұражай үйі, ол туған мекеннің жолы мен тіршілігі туралы көтерген депутаттың са­уалы­ның 70-80 пайызы орындал­ғанын да айтты. Еліміздің түкпір-түкпірінде «Қазақ» газетінің 110 жыл­дығына ар­налған іс-шаралар өтіп жатқаны қуан­татынын, мұның идеологияға, ұлттық санаға әсер ететінін баса айтты. Сондай-ақ академик Кәрімбек Құрманәлі 2 ақпанды «Қазақ бас­пасөзінің күні» деп жарияласақ деген ұсыныс білдірді. Алаштанушы ғалым Сұлтанхан Аққұлұлы «Қазақ» газеті қазақ даласындағы тұңғыш тәуелсіз басылым екеніне баса базар аудару қажетін, ұлт зиялыларының жанқияр еңбегі туралы кеңінен көсілді. Жиын­ға қатысқан алаштану­шы ға­лым Тұрсын Жұртбай, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әлібек Асқаров, қоғам қайраткері Оразкүл Асанғазы да ұлт ұстазының шығармалары мен көсемсөзінің ерекшелігі жайында ой қозғады. Режиссер Мұрат Есжан да Алаш зия­лы­лары туралы рухани кештен қал­мауға тырысатынын, мұндай кеште айтылатын естеліктің шынайы еке­нін тілге тиек етті. Кино түсіру бары­сында жиында тыңдағанын кәдеге жара­татынын да қосты. Сонымен бірге іс-шараға онлайн режімде қатысқан ахметтанушы ғалымдар да пікірімен бөлісті. Жиын соңында «Тіл-Қазына» ұлт­­тық-ғылыми практикалық орта­лығы әзірлеген baitursynuly.kz сайты таныс­тырылды.

Айзат АЙДАРҚЫЗЫ