Көне түрік бітіг жазуы – көшпенділердің төл туындысы. Оны түрік бітіг жазуының кілтін тапқан В.Томсеннің өзі де: «...Түрік руникасы Арамей жазуынан әсерленген туынды. Бірақ кейбір таңбалардың болмысы көне түріктердің өздерінікі екені еш күмәнсіз...» деп атап өткен болатын. Көне түрік бітіг жазуы құрылымы дала көшпелілерінің тілдік ерекшелігінің айнасы іспетті. Үндесім ерекшелігі үндесім дауыссыздары деп аталатын 10 фонема (дыбыс) 20 графемамен (жазу таңбасы) берілген. Бұндай ерекшелік көне түрік бітіг жазуына ғана тән. Бұл – бітіг жазуының дала көшпелілерінің өз туындысы екендігінің айғағы.
Алдымен өзгеге теліп еді
Негізі, түрік бітіг жазуын зерттеуге Ресей империясының Сібір мен Орталық Азияны қол астына қаратуы ықпал еткен еді. ХVIII ғасырдың басында ресейліктердің қолына түсіп, Сібірге жер аударылған швед офицері Филлип-Йоган Страленберг алғаш рет осы жазуды сипаттап жазды. Ол Сібірде кездескен жазулардың өз еліндегі руника (сырлы жазу) деп аталатын жазуларға ұқсастығын байқаған. Әрі сол дәуірде ғылымда кеңінен тараған фин-угор халықтарының Сібірден көшіп келгендігі жөніндегі көзқарастарға сәйкес швед офицері жазуды өз аталарының мұрасы болуы мүмкін деп бағалады. Сөйтіп, жазуға «Түркі руникасы» деген атау берілді. Көне түрік бітіг жазуларын зерттеуде елеулі үлес қосқан «Фин-Угор қоғамының» да құрылуында осы көзқарастар себеп болыпты. Кейін жазуды оқуға талпығандар аз болған жоқ. Тек 1893 жылдың 25 қарашасында әйгілі дат ғалымы Вильгельм Томсен көне түрік бітіг жазуының кілтін тауып, оны сол жылдың 15 желтоқсан күні Данияның Корольдік Ғылым Академиясы Президиумында жариялайды. Осылайша, көне түрік бітіг жазуына қатысты ғылыми ортадағы талас-тартысқа нүкте қойылып, жазудың ақы иесі түркі халықтары екені дәлелденді. Содан бері түрік бітіг жазуында жазылған көптеген мәтіндер зерттеліп, түрлі тілдерге аударылды. Қазақ қоғамы да С.Аманжолов, М.Жолдасбеков, Қ.Сартқожаұлы тәрізді ғалымдар еңбегінің нәтижесінде әйгілі Тоныкөкке, Білге қаған мен Күлтегінге арналған жыр мәтіндерімен танысты. Олардан бөлек көпшілікке беймәлім, ғылыми ортада ғана атнымал көптеген мәтіндер, ескерткіштер бар.
Көшпенділер мыңдаған жыл бұрын жазу пайдаланған
Әдетте, ғалымдар дала көшпенділерінің қолданған бітіг жазуын қолданылу кезеңдеріне байланысты екіге бөліп қарастырамыз. Біріншісі, «бітіг іспетті жазу» деп аталса, екіншісін «Түрік бітіг жазуы» деп атайды.
Бұлай қарастыру ғалымдардың зерттеу жұмыстарына ыңғайлы болу үшін жасалған. Себебі Түрік қағанатына дейінгі кезеңдерге тиесілі бітіг жазулы мәтіндердің аздығы мен бұл екі кезең аралығындағы үлкен хронологиялық үзік зерттеуге кедергі келтіреді. Жалпы, ерте кезеңдердегі адамдар жазу-сызуды тылсым дүние ретінде қабылдап, бертінге дейін белгілі бір топтың (дін адамдарының, сарай қызметкерлерінің, т.с.с.) ықпалында қолданылып келгендігі анық. Бұл жағдай жазудың кең көлемде қолданылуына кері әсерін тигізгені белгілі. Бұл сол кезеңдегі жазба ескерткіштердің аздығын түсіндірсе керек. Ия, жазу сызудың қажеттілігін тудыратын бірнеше себептерді білеміз. Олардың басында дін, сауда саттық, жетілдірілген мемлекеттік жүйе (салық жүйесін тіркеуге байланысты) тұр.
Бітіг іспетті жазу түрінің ең жарқын мысалы – Есік қорғанынан табылған күміс тостағандағы жазу. Қазірге дейін бұл жазуды жиырмаға жуық ғалым өз бетінше оқуға тырысты. Олардың қатарында К.Ақышев, О.Сүлейменов, А.Аманжолов, Б.Төлешов қатарлы отандық ғалымдар, ресейлік түрколог А.Лившиц пен әзербайжан ғалымы Ж.Гасанов тәрізді зерттеушілер бар. Бұл жазудың оқылуындағы негізгі қиындық сол кезеңдегі қолданылған тілдің анықталмауы, әріп таңбаларының жазу дамуы сатысының қай кезеңінде қолданылғанының белгісіз күйі қалуы. Яғни, жазу таңбаларының әр таңбасы бір сөзді, бір буынды немесе бір дыбысты білдіргендігін біз білмейміз. Міне, негізгі қиындық осыда. Алайда Есік қорғанынан табылған күміс тостағандағы жазу да дала көшпенділерінің тарихынан сырт шертетіні сөзсіз. Егер Есіктен табылған жазуды түрік бітігінің ертедегі нұсқасы ретінде қарастырсақ, онда дала көшпенділерінің осыдан 2500 жыл бұрын да өзіндік жазу-сызуы бар қауым болғанына көзіміз жетеді.
Талғат МОЛДАБАЙ, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ Түркітану кафедрасының доценті, PhD доктор