Мәртебесі сондай, мәні қандай?

Ұлттық ғылым академиясына мемлекеттік мәртебе берілді. Бұл, әрине, отандық ғылым­ды дамытуға жасалған негізгі қадамдардың бірі екені даусыз. Мұндай мүмкіндікті ака­демия тиімді пайдаланғаны дұрыс десек те, оның атқаратын басты функциясы қандай болмақ? Ұлттық ғылым академия бұрынғы «бе­делін» қайтара ала ма? Мемлекеттік мәр­тебе берілді дедік, не өзгереді? Бұл сауалдар­ға ғалымдардың өзінен жауап іздеп көрдік. Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ, Ұлттық ғылым академиясының академигі: АКАДЕМИЯ АБЫРОЙЫ АРТАДЫ Өткен жылы 1-ші мау­сымда ҚР Ұлттық ғы­лым академиясының 75 жылдық мерей­тойында сөйлеген сө­зінде Мемлекет бас­шысы Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке ака­демияға мем­лекетттік мәртебе беріп, оны республикалық бюд­жеттен қаржылан­дыруды тапсырған болатын. Жақында ғана еліміздің ғылыми өмі­рінде жа­ғымды жаңалық болды. Атап айт­сақ, Президенттің Ұлттық ғылым акаде­миясына қатысты Жарлығы жарық көрді. Академиямыздың абыройын аттыратын норма­тивтік-құқықтық құжатта бұдан әрі ғылыми мекеме «Президент жанындағы Ұлт­тық ғылым академиясы» мәртебесін иеленетіні және жаңа мекеме басшысын Қазақстан Президентінің өзі тағайын­дай­тыны және қызметтен босататыны көр­сетілген. Ғылыми жұртшылық көптен күткен үміт ақтал­ды, Мемлекет басшысының «ха­лық үніне құлақ аса­тын мемлекет» тұ­жы­рым­дамасының шынайылы­ғы шындыққа айналды. Әрине, Ұлттық ғылым академиясының мүшелері негізгі мақсат мерейлі мәртебеге қол жеткізуде ғана емес, сондай-ақ зор жауап­кершіліктің жүктелетінін де жақсы түсінеді. 20 жыл бойы Үкіметтен бір тиын да қаржы алмай, республикалық қоғамдық бірлестік ретінде жұмыс істесе де, кеңестік кезеңдегі қазақстан­дық ғылымның абы­ройын сақтап қалды. Әрине, осындай бедел биігінде болуға көрнекті ғалымдардың ғы­лыми әлеуетін тиімді ұйымдастыра білген ака­де­мия президенті, академик Мұрат Жұры­новтың білімі мен біліктілігінің арқа­сында мүмкін болғанын ғы­лыми жұртшы­лық өкілдерінің атынан мақтаныш сезіммен айтқым келеді. Енді мемлекеттік мәртебе ие­леніп, республикалық бюджеттен қаржы­ланатын мекеме ретінде қазақстандық ғылымды әлемдік кеңістікке көтеруге жол ашылғанын тілге тиек еткім келеді. Бұған дейін Мемлекет басшысы өзі төрағалық ететін «Ғылым және жаңа техно­логиялар» Ұлттық кеңесін құрған болатын. Алдағы уақытта сол кеңес­тің алғашқы оты­рысы өтеді деп күтілуде. Сол кезде ел ғы­лымын дамытудың басым бағыттары ай­қын­­далып, Ұлттық ғылым академиясының жаңа мәрте­беге сәйкес атқарар міндеттерін айқындау көзделуде. Олардың қатарында елдің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін арттыруда ғылым академиясының үлесі нақтыланады. Ғылыми зерттеулерге экс­пертиза жүр­гізу және ел ғылымы дамуының жай-күйі жайлы Мемлекет басшысына Ұлттық баяндама ұсыну да Президент жа­нындағы Ұлттық ғылым академиясына жүк­телетін болады. Ғалымдар қауымы ұсын­ған ғылымның жаңа бағыт-бағыттары бағамдалып, іске асыру тетіктері талқы­ланатын болады. Парламент палаталарының бірлескен отыры­сында жаңадан сайланған депутаттар алдында сөй­леген сөзінде де Қасым-Жомарт Кемелұлы ел эконо­микасы ғылым­ға негізделу керектігін ерекше атап өтті. «Ғылым мен білімді екінші орынға қой­ған мемлекет ешқашан ешбір салада бірінші орынға көтеріле алмайды» деген қағиданы қаперіне алған Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың: «Қазақстан экономи­касы ғылыми жетістіктерді не­гізге алуы ке­рек. Зерттеу жүргізіп, патент алу жеткі­ліксіз. Ғылыми жаңалықтарды өндірісте пайдалану қажет. Ғылымды жан-жақты дамыту үшін жаңа заң қабылдау керек» дегенін ғылыми жұртшылық өкіл­дері жылы қабылдады. Сонымен қатар Жаңа Заң жо­басын әзірлеуде Ұлттық ғылым академия­сының академиктері де белсенді түрде атсалысуға дайын екенін айтқым келеді. Ұлттық ғылым академиясының басшы­ларының бірі ретінде, ел дамуының басым бағыт­тарының бірі – ғылым әлеуетін арт­тыруда отандық ғалымдар бар күш-жігері­мен аянбай атсалысатынына, ғылым және ғылыми техникалық қызмет саласындағы саясатты іске асыруда қомақты үлес қоса­тынына сенім мол. Айгүл ІСМАҚОВА, филология ғылымдарының докторы, профессор: ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ МӘРТЕБЕСІ КӨТЕРІЛДІ Бұған дейін ҰҒА прези­денті тек бір топ ака­демик­тердің жабық дауыс беруімен та­ғайындалып, тура осылай орнынан боса­тылатын еді. Жуыр­дағы жарлықпен ҰҒА енді мемлекет Пре­зиденті қарамағына енді. ҰҒА басшысын Мемлекет Президенті өзі тағайындап, ор­ны­нан босатуға құ­зы­ретті. Қазіргі ғылым­ды заманауи қалпына қайтару үшін бұл ең дұрыс шешім деп санаймын. Басқа амал жоқ. Ғылым Академиясын бізде о баста кім ашты? Совет кезінде Мәскеу мойындайтын қандай ғалым бар еді? Құдай берген ғалым­дық абырой мен адал еңбегінің арқасында тоталитарлық совет жүйесімен жағаласып жүріп, Қазақ Академиясын ашқан Қаныш Сәтбаев екенін біз білсек те, көп айта бермейміз. Алаш саяси элитасының көзі, Ахмет Байтұрсынұлының тапсырмасымен осыдан 100 жыл бұрын 19 жасында Алгебра оқулығын төте жазумен қазақша жазып шыққан Қаныш Сәтбаевтың рухани, ға­лым­дық деңгейіндегі ғалым болмағандықтан Ғылым академиясы біраз уақыт құлдырауға ұшырады. Жаратылыстану Институттары жаппай қысқартылған кезде орта жастағы ғалымдар көшеде қалды: базарға шықты, таксилетті, көбі депрессияға ұшырап, ауру болды. Мардымсыз еңбекақыға үй-күйі жоқ жастар отбасын сақтай алмай бизнеске кетті. Бірақ бизнеске барғандардың да көгергені шамалы, біразы сотталып кетті. Олар сол кезде басталған коррупцияға бағына алмаған ғалымдар еді. Бұлар сол кездегі Мәскеудің мықты ЖОО бітірген ғылым доқторлары еді. Ғылымда тек зейнет жасынан асқан ақсақалдар мен әйел адамдар ғана қалған едік. Дегенмен соңғы жылдары гуманитарлық ғылымға жастар қайта келе бастады. Бұлар жан­кештілер: ешқандай әлеуметтік пакеті жоқ, заманға сай емес еңбекақыға келіскендер. Жуырда мемлекет Президенті ҰҒА мәртебесін мемлекеттік деңгейге көтерді. Жас ғалымдар елең­деп, жаңа өзгерістерді күтіп отыр. Зерттеу Инсти­туттары бірер жылдан бері әкімшілік қаржыландыруға ие болғандықтан жағдай шамалы реттелгендей. Дегенмен іргелі өзгерістер қажет. «Мен жастарға сенемін» деп Алаштың Арыстаны Мағжан Жұмабай айтқандай, зерттеу Институтта­рында жайғасқан зейнеткерлер жастарға орын беруі керек. ҰҒА дағдарыстан шығаратын әр саладағы нағыз ғалымдар іс басына қайтарылуы ке­рек. Олар­дың ғылыми әлеуетін пайдалануы­мыз қажет. Гарвард, Стэнфорд, Кембридж, Оксфорд бітірген «Болашақ» иелері қайда? Олар отандық ғылымға сыни көзқараспен ғана емес, өздері үлес қосатын кез емес пе? Бұлар жастарды, келешекті ойлайтындар деп сенгім келеді. Бұлар нағыз ғалымдар болса, коррупциядан аулақ жүретіндер. Себебі олар оқыған топ университеттерде плагиаттан бастап ғылыми этика қатаң сақталады. Осы жастарды ғылымды бас­қаруға тартуымыз керек. Бірақ бұлар Отаншыл болуы абзал. Бұл – басты шарт. Осы ретте ғана қазіргі ғылым заманауи Қаныш Сәтбаев көтерген деңгейіне қайта көтеріледі. Сонда ғана Ғылым академиясы Ұлттық, Мемлекеттік деңгейде өзінің қазіргі қоғамға қажет екенін абы­роймен көрсете алады деп сенемін. Қазыбек ДӘУІТӘЛІ, заң ғылымдарының кандидаты: ОТАНДЫҚ ҒЫЛЫМ ДҰРЫС ДАМУҒА БАҒЫТ АЛАДЫ Жалпы Ғылым ака­демия­сы пост­ке­ңес­тік елдерде мем­­ле­кет тарапынан қолдау­ға негізделіп құрылған ме­кеме. Десе де, батыстық ше­тел тәжірибесі мұндай бағыттан аулақ. Оларда ғылым орта­лықтандырылған жүйеге құрылған. Яғни мемлекеттік қаржыға не­гізделмейді. Әрине, бұл ғылымды мемлекет қаржы­лан­дыр­майды, қолда­майды деген сөз емес. Керісінше, капитализмнің үрдістермен ықпал­дас­тықта дамып отырғандықтан, олар­да ғылым көбіне жеке секторға шы­ғарылған. Жалпы, ғылымның даму бары­сында мемлекет тарапынан айрықша назар аударуды қажет ететіндігін батыс елдеріндегі король­діктер жа­нындағы академиялар дәлелдей алады. Посткеңестік елдерде ғылым академияларын жеке секторға, яғни, қоғамдық ұйым болып, кейін қайтіп мем­лекеттік мәртебе алу үрдісі де бар. Мұны біз Түркіменстанның мысалынан көруімізге болады. Қазір Ғылым академиясы тоқырау үстінде. Себебі бұл қоғамдық ұйым ғана. Академияға айтылып жатқан сын көп. Ғылым, әсіресе іргелі зерттеулер мем­лекет­тік қол­дауға айрықша мұқтаж. Іргелі зерт­теуі жоқ ел үлкен нәтижеге қол жеткізе қой­май­ды. Ғылым акаде­миясын қайта құрылымдағанда еңбек бөлінісі принципін негізге ала отырып, осы іргелі зерттеулер бағытына айрықша назар аударған дұрыс-ау деп ойлаймын. Әрине, бір бағытта болып кетпеуі керек. Ғылыми зерттеулерді іргелі және қолданбалы деп атаймыз. Ғылым академиясында іргелі зерттеулер жетпіс пайыз болса, отыз пайызы қолданбалы зерттеулер түрінде көрініс тапса, дұрыс болар еді. Сонымен қатар ЖОО жанындағы ғы­лымды дамыту мәселесі – саясатымыздың басты бір бағыты. Керісінше, ЖОО-да қолданбалы зерттеулер 70 пайыз, іргелі зерттеулер 30 пайызға дейін жеткені дұрыс. Осындай еңбек бөлінісі болған жағдайда өзінің балансын сақтай отырып, отандық ғылым дұрыс дамуға бағыт алады. Бізде Ғылым академиясы осы күнге дейін қо­ғамдық мәребеге ие болып келсе, бүгіннен бастап «Президент жанындағы Ұлттық ғылым академиясы» мәртебесін иеленеді. Мұның тиімді тұсы көп. Бірін­шіден, тұрақты бюджеттен қаржылан­дырулар болады. Екіншіден, Президенттің жанына шы­ғарылуы академиялық ор­таның мәртебесін өсіреді. Ғылыми қыз­меткер­лердің жалақысы өсіп, жағдайы да түзеле бастайды. Президентке ғалымдар тікелей елге қажет ғылыми зерттеулерді ұсына отырып, нақты қаржы бөлдіре алады. Ал кемшіліктеріне келер болсақ, Ғылым ака­демиясы өзін-өзі басқаруға не­гізделуі керек. Бұрын солай болды. Академик ғалымдар қазақ ғылымы қай ба­ғытта дамуы керек екенін де дербес шешуі керек. Екін­шіден, өзін-өзі басқару дегенге жете алмай отырғанымыздың бір себебі – академиялық ортаның этикалық тұрғыдан сынға ұшырап отырғаны. Өйткені айтылып жатқан сын көп. Біраз академик дәрежесіне лайық аза­маттар болды. Со­лардың арасында өмірден озып кет­кендері де бар. Олардың кейбірі осы ака­демияның корреспондент-мүшесі де бола алған жоқ. Оның орнына ғылымға қатысы жоқ, корреспондент-мүше атанған елге белгілі саясаткер тұлғалар да жүр. Бұл эти­калық тұрғыдан да дұрыс емес. Меніңше, мұндайға жол берілмеуі қажет. Қазіргі бағыт қандай болуы керек? Бірінші, Прези­дент жанында болғаны дұрыс. Мұны қолдаймын. Ғылымды дамыту үшін де қажет. Ғалымдар толысып, пісіп, этикалық тұрғыдан сынға ұшырамай, «бармақ басты, көз қысты», тамыр-таныстық сияқты мәсе­лелер екінші қатарға ысырылып, ғылымда ақиқатты айта алу, ғылыми, академиялық объективті сөй­лейтін қауымдастық екеніне шүбә келтір­мейтіндей дәре­жені иеленген кезде өзіне дербестік беруге болады деп ойлаймын.

Дайындаған Г.ТҰРҒАНБАЙҚЫЗЫ