Бүгінгі қоғамда театр – мәдени ошақ, өмірлік сұрақтарға шешім табатын жоғарғы интенция. Бұл ұғымның басқа баламасы жоқ. Ал бағзыда театр шығармашылық орта болудан бөлек те қызмет атқарған. Мәселен, XIV-ХVIII ғасыр – анатомиялық театрдың дәуірі болып есептеледі. Төрт ғасырға жуық тоқтаусыз жұмыс істеген мұндай театрлардың кезеңі анатомия тарихында қалғаны анық.
Анатомиялық театр (лат. theatrum anatomicum) – осы саладағы медициналық жұмыстар мен зерттеулер жүргізіліп, ғылыми дәрістер оқылатын ғимарат. Тіпті, мұндай мекемелерде қандай да бір ғылыми теорияларды тәжірибе жүзінде дәлелдеу үшін мәйітті сойып, ғалымдар жиналып сол мәселені талқылайтын болған. Бірақ XIV ғасырда мұндай ғылыми мекемелердің басым бөлігі театрға айнала бастады. Адам сою процесі қалың көпшілікке қойылым ретінде көрсетілді.
Мәйітті сою да «мюзикл»
1594 жыл анатомия саласына қоғам қызығушылығының арта бастаған кезеңі. Дәл осы тұста Еуропада анатомиялық театрлар бірінен соң бірі ашылды. Бұл саладағы тұңғыш театр осы жылы Италияның Падуя қаласында бой көтерді және әлі күнге тарихы терең құнды жәдігер ретінде сақталып келеді. Бұдан кейін, мұндай театрлар Нидерландта жаппай шымылдық түрді. 1597 жылы – Лейденде, 1614 жылы – Дельфте және 1619 жылы Амстердам қаласында да теңдессіз театрлар жұмысын бастады. Ресми деректерде Нидерландтағы театрлардағы кейін Петр І арнайы барып, тамашалаған делінеді. Сол сапарынан кейін Ресейде де осы саладағы театрлар бой көтере бастаған. Сондай-ақ Англия мен Франция да мұндай театрлардан кенде қалған жоқ. Париждегі Жарден дю Руада анатомиялық көріністерді тамашалауға бір уақытта 400-500 адам қатысқан деседі.
Мұндай театрлар архитектуралық құрылысы бойынша бір-бірінен өзгешеленген. Италиядағы театрлар көбіне Колизейге ұқсатып соғылған. Театрдың бұл типі Александр Бенедеттидің есімімен тығыз байланысты. Әдетте мұндай анатомиялық театрлар цирк үлгісінде салынады. Кішігірім амфитеатрдың дәл ортасында мәйітті соятын үстел, ал айналасына көрерменге арнап галерея қойылған. Залдың барлық жеріне адам қаңқасын драмалық үлгіде безендіріп, орналастырған.
Француз анатомы Шарля Эстьена ХVІ ғасырда мұндай театрдың басқа үлгісін ұсынады. Өзінің 1545 жылы жарық көрген De dissectione partium corporis humani кітабында жартылай доғал формадағы театр идеясын ұсынған. Ғалымның бұл идеясы қазіргі театрлардың сахнасына ұқсас. Шарля анатомиялық көрініс кезінде сахнадағы анатом-артистердің барлық қимыл-әрекеті толық көрінуі үшін жүзін көрерменге қаратуы керек деп есептеген. Кей театрларда классикалық әуен ойнаса, енді бірінде арнайы үзіліс жасап, қонақтарға тәттілер ұсынылған.
Ең қызығы, сол уақыттарда мұндай театрларға жиналатындардың көптігі соншалық, билеттер алдын ала түгел сатылып кетіп отырған. Ең алдыңғы және төменгі орындарға профессорлар, зиялы қауым өкілдері мен барлық деңгейдегі биліктің адамдары жайғасқан. Одан сәл жоғарғы орындар медицина саласында білім алатын студенттерге арналса, артқы жағы қарапайым халыққа бұйырған. Көрермен әртүрлі мемлекеттен, әр қаладан жиналды. Еуропаны саяхаттап жүрген бай-шонжарлар міндетті түрде Италия мен Голландияға ат басын бұрған деседі. Жергілікті анатомиялық театрлар туристер үшін көрнекті жерлердің көшін бастап тұрған. Сол заматта мұндай театрлардың тұрақты көрерменінің көбі білімге құштар, ғылымға қызығушылығы жоғары зиялы қауым өкілдері болған. Олар көрген-білгенімен бөлісіп, ағартушылықпен де айналысқан. Мұндай театрдағы қойылымдар бірнеше күнге созылған, сәйкесінше билеттер спектакльдің барлық бөліміне сатылып отырған. Бірінші күні – хирург арнайы сахналық киімін киіп, алдымен ішастар қуысын (брюшная полость) сойып, көрерменге ішек-қарын, өкпе, бауыр, көкбауыр сынды ағзаларды таныстырған. Келесі күні көкірек қуысын көрсетсе, үшінші күнді адамның бас сүйегін ашуға қалдырады. Бұдан кейін, сүйек, буын және тағы басқа ұсақ-түйектер таныстырылатын болған. Егер анатом үстелде әйелді соятын болса, билеттің құны екі еселенген. Себебі әйелдің ішастар қуысын сою кезінде баланың дүниеге келу құпиясы ашылатын болған деп есептелген.
Кісі өлтіру кәсіпке айналды
XIX ғасырдың басында анатомия ғылымының мамандары үшін мәйіт кәдуілгі құралға айналып, өлім жазасына кесілген қылмыскердің денесінің өзі қойылым көрсетуге жетпей жатты. Осы кезеңдерде өлікті ұрлау фактілері еселеп артты. Зираттардың барлығына күзет қойылып, жаңа көмілген марқұмның мәйітін қорғайтындарға қосымша ақша төленетін болған. Себебі қайтыс болған адамның денесі бірден сатылса, қымбат бағаланған.
1828 жылғы Ұлыбританиядағы Уильям Берк пен Уильям Хэр ісі тарих беттерінде қалғаны сөзсіз. Олар Эдинбургте 17 адамды өлтіріп, денесін анатомиядан жеке сабақтар өткізетін профессор Роберт Ноксқа сатып отырған. Бірде бұл екеуі көшеде өліп қалған қаңғыбастың денесін ұрлап, әлгі ғалымға саудалайды. Мүрделерді сату арқылы табыс табуға болатынын түсінген екеуі құрбандарын жақсылап ішімдікке тойдырып, сосын тұншықтырып өлтіріп, сатып жіберіп отырған. Берк пен Хэр кедей кемпір мен оның соқыр немересінен бастап, қаланың ақыл-есі кем тұрғындарын, жеңіл жүрісті қыздарды және тағы басқа қаңғыбастарды өлтірген екен. Тіпті, кезекті құрбандарының бірін полицей бөлімшесінен алып кеткен. Бірде полицейлер ағайынды екеудің удай мас әйелді әкетіп бара жатқанын көреді. Қасына жақындап әлгі мас бикешті жақсы танитынын, оны үйге өздері жеткізетінін айтып, алып кетеді. Арада бірер сағат өткен соң әйелдің қылмыскерлердің қолынан қаза тапқаны белгілі болып, ақыр соңында екі ирландиялық ұсталады. Бірақ тек Берк өлім жазасына кесілді. Сондай-ақ бұл қылмыскердің денесі анотомиялық театрда жұрт көзінше сойылған. Сол кездері өлгеннен кейін анатомиялық үстелдің үстіне түсу – ең ауыр әрі қорқынышты жазаның бірі болған. Ал профессор Нокс ғылыми қызметінен босап, өмірінің соңына дейін балық шарушылығымен айналысқан деседі.
Жалпы, анатомиялық театрлардың қалай жабылғаны туралы нақты мәліметтер жоқтың қасы. Десек те, кейбір ресми деректе қылмыстық фактілердің күрт көбеюіне, адам ұрлау қарапайым қылмысқа айнала бастағанына халық наразы болып, жергілікті билік өкілдері мұндай театрлардың жұмысын тоқтатқан деседі. Бұл театрлардың қоғамға тигізген зиянды әрі қауіпті тұсы.
Сахнада ашылған жаңалық көп
Дей тұрғанмен, айнаның екі беті болады. Анатомиялық театрлар жалпы медицинаның түрлі саласында жаңалық ашуға, қандай да бір теориялық тұжырымдарды дәлелдеуге, ғылыми жобаларды зерттеуге мол мүмкіндік берген. ХVІ ғасыр – анатомия ғылымы үшін тың зерттеулер жасалып, медициналық жаңалықтар көп ашылған кезең. Мәселен, профессор Галеннің «адам жүрегі екі камерадан тұрады, ал ортасында үлкен тесік болады» дейтін тұжырымының қате екенін бельгиялық жас ғалым Андреас Везалий тек ХVІ ғасырда дәлелдеп шығады. Теңдессіз анатомның бұл қате тұжырымына барлық ғалым 14 ғасыр бойы көзсіз сеніп келген. Егер Италиядағы адам соятын көріністер болмаған жағдайда адамның жүрегі екі емес, төрт камерадан тұратынын тым кеш білер ме едік, білмес пе едік?
Бұдан бөлек, Еуропаның бірқатар мемлекетінде әйелдерді истерия, анарексия және тағы басқа психикалық аурулардан емдеу үшін аналық ұрығын ота жасап, алып тастайтын болған. Себебі ол заманда әйелдің барлық нерв жүйесін басқаратын ағза – аналық ұрық саналған. Бірақ әйелдің бұл ағзасын алып тастағаннан кейін ескі аурулары қозып, қосымша қиындықтар туындап отырған. Кей деректерде шамамен 150 мыңнан астам әйел осындай қате тұжырымның құрбаны болған делінген. Бірде аустриялық ғалым Иозеф Хальбон осындай қойылымдардың бірінен соң теңіз шошқаларының аналық жұмыртқасын алмастырып көреді де, бұл ұрықтардың қайтадан іске қосылып, жүйке жүйесінен тәуелсіз қызмет ете алатынына көз жеткізеді. Сол кездің анатом-профессорлары «Бұл ғылыми жаңалық медицина саласындағы ұлы төңкеріс, эндекренология саласының бастауы болды» деп баға берген.
P.S.
Анатомиялық театрлар бүгінге дейін мұражай есебінде Еуропаның бірқатар мемлекетінде сақталып, билік тарапынан қорғалып та келеді. Мұнда сол кездегі сойылған адамдардың қаңқалары және тағы басқа медициналық құнды жәдігерлер сақталған. Осындай ғылыми орталықтар Ресейде, Украинада және ТМД-ның бірқатар елінде де болған. Ал Қазақстанда адам сою ешқашан көпшіліктің көз алдында өткен емес. Бүгінгі қоғамда туған-туыстары мәйітті театр сахнасында соймақ түгіл тексеру үшін де сойдыруға келісім бермей жатады.
Айдана НҰРМҰХАН