Бірғаным Әйтімова: Елдің қамы – ең бірінші миссиямыз

– Бірғаным Сарықызы, қазіргі атқарып жүрген қызметіңізге не кіреді? Жалпы, Сенат кеңесінің жұмысы не үшін қажет? 

– Кеңестің міндеті – елдің ор­нықты дамуын қамтамасыз етуге үлес қосу. Бұрын депутаттардың заң жобаларын қараудан қолы тиме­гендіктен кабинеттен шығу қиын болса, қазіргі күнделікті өміріміз халықтың ортасында өтіп жатыр. Қазір біз күн сайын халықтың ор­тасындамыз. Олардың ой-пікірін, ұсыныс-тілектерін Сенат депутат­тарына жеткіземіз. Заң қа­лай қа­былданып жатыр, мақұл­данған құжат халықтың өмірін жақсартуға септігін тигізіп жатыр ма, осы мә­селені міндетті түрде құлаққағыс жасаймыз. Түйткілді мәселелер ай­тылса түртіп алып, шешілу жол­дарына қатысты өз ойымызды ай­тамыз. Одан бөлек, Қазақстанның имиджін ары қарай көтеру, пат­риоттық сезімді дамытуда өмірлік тәжірибемізбен бөлісуді парызы­мыз деп білеміз. Біздің кеңес – Се­нат жанынан құрылған бейресми түрдегі консультативтік ұйым. Бірақ оның мүшелері көше­ден келген адамдар емес. Бюроның шешімі бойынша құрылып, функ­циялары мен міндеттері де қаулыға сәйкес бекітілген. 

– Кеңесті құру идеясы қалай пайда болды?

– Бұрынғы Сенат құрамы тарап жатқан кезде әріптестерім «Жан-жаққа тарап кетеміз. Қарым-қа­ты­насымыз үзіледі. Ой-пікір­ле­рімізді, орта жолда қалып қойған ұсы­ныс­тарымызды ары қарай жеткізу ке­рек. Сол үшін өзің бастап осы мә­селені ұйымдастырсаң» де­ген тілегін жеткізген. Басында шет­елдегі тәжірибелерді қарас­тырып, экс-сенаторлардың клубын құрсақ деген ой болды. Бірақ біз ешбір елде жоқ қауымдастық құру­ды қолға алдық. Сөйтіп, Сенат жа­нынан кеңес құрып, оның құрамын экс-сенаторлардан жасақтап, бар­лық міндетімізді заңдастырып, қаулы­мен бекітіп, кеңестің төрағасы ре­тінде спикердің өзін бекіттік. Осы арқылы біз дүниежүзілік парла­ментаризмге жаңалық енгізіп, оның дамуына титтей болса да үлес қоса алдық. Бұл қордаланған мәселелерді талқылап қана қоятын ұйым емес. Біз заң шығармаймыз. Бірақ ха­лықтың күнделікті тұрмыс-тірші­лігін жеңілдетуге арналған заң жо­баларын жасауға үлес қоса аламыз. Бүгінгі сенаторлар қандай сұрақ­тарға көңіл бөлу керек, қандай заң­ның қандай бабы жұмыс істемей жатқанын жеткізіп спикерге хат жібереміз. Ары қарай спикер біздің ұсыныс-тілектерімізді комитеттің депутаттарына қарастыруға жібе­реді. Бізге халық пен Сенаттың арасындағы алтын көпірге айнала алғанымыз абырой. Бұл – біз үшін үлкен мәртебе. Қазір айтарымызды ашық микрофонда жеткіземіз. Ешкімнің жағында емеспіз, ешкім­нің атынан сайланған жоқпыз. Сон­дықтан ашық түрде сынап, ашық түрде өз ойымызды айта ала­мыз, ешкімнен сескенбейміз. 

– Сенат қабырғасында депу­таттардың микрофоны жабық болды дегіңіз келе ме?

– Жоқ, жабық болды деп айта алмаймын. Депутаттар өз деңге­йінде, өзіне берілген өкілеттікке сай, өзіне берілген мүмкіндікті пай­далануға барынша атсалысты. Бірақ кейбір депутаттар өңірлер мен пар­тиялардан, ұйымдардың атынан тағайындалады. Партияның өз тәр­тібі болады. Сондықтан депутат тек өзінің ойлағанын шығармайды. Тіпті, депутаттық сауалдың өзін фрак­цияның талқылауынан кейін шығаруы мүмкін. Ал өңірлерден сайланған депутаттар өздерінің өңірлік мәселелерін қалай ашық көтере алады? Оларды өңірдегі мәслихат депутаттары сайлайды. Сондықтан ол да белгілі бір деңгейде көтеретін мәселесін мәслихат де­пу­таттарымен ақылдаса отырып жа­сайды. Нақты айта алмаймын, десе де экс-әріптестерім ашық түрде өз пікірлерін жеткізбеген де болар. Бірақ партия атынан, өңірдегі мәсе­лелерді, өз сайлаушыларының аты­нан қажет кезде қояды. 

– Осы тұста «Сенаттың жұмы­сын жандандыру үшін тікелей халық сайлаған дұрыс» деген қоғамдық пікірге алып-қосарыңыз бар ма?

– Бірте-бірте ол тәжірибеге де ойысатын шығармыз. Бірақ сена­торлар – қазір де халықтың уәкілі. Тек тура сайланбайды. Былай қа­рағанда оларды халық сайлап отыр деуге болады. Себебі мәслихат ар­қылы сайланады. Ал мәслихатты халық таңдайды. 

– Тәуелсіздіктің алғашқы жы­лынан саяси қызметке араласып келесіз. Тәуелсіздікті де, кеңес дәуі­рін де көрдіңіз. Екі дәуірді салыс­тырған кезіңіз болды ма?

– Екі дәуірдің айырмашылығы жер мен көктей. Бұрынғы Қазақ­станның еркіндігі болмады. Өз бе­тінше дербес шешім ала алмады. Мәскеуден қандай нұсқаулар ке­леді, сол нұсқаумен жүру керек еді. Ол уақытта қазақ халқының жеке дербес мемлекет ретіндегі ұсы­нысын, қазақ ұлтына байланысты шешім шығару мүмкін болмады. Се­бебі, бұл ұлтшылдық ретінде қа­ралды. Яғни ұлттық мүддені кө­тергеннің барлығы «ұлшыл» болып шығады. Көтеретін мәселелерді орталыққа жеткізген күннің өзінде елдің құрылымын өзгертуге еш­қандай құқық берген жоқ. Біз өз заңдарымызды Кеңес үкіметінің конституциясы мен жарлық­тары­ның негізінде байланыстырып жасадық. Қазақстанның болаша­ғына бағыттап, ұлттық мүддеге жұ­мыс істейтін шешім қабылдауға мүлдем тыйым салынды. Тек 1990 жылдан бастап қана ұлттың мүдде­сіне сай келетін сұрақтарды анда-санда көтеріп отырдық. Ол уақытта егемендік декларациясын да, тә­уелсіз ел ретінде заңымызда да әлі қабылдаған жоқ едік. Сол 1990 жыл­дың сәуірінен бастап бірте-бірте ел дамуына байланысты кей­бір заңнамаларды дайындай баста­дық. Мен ол кезде Жастар ісі жө­ніндегі комитетті басқардым. Ол кезде Желтоқсан мәселесіне байланысты комсомолдан кетіп қалған кезім еді. Сол уақытта біздің іс-әрекетіміз қате деп бағаланып, ұйымнан бір­тіндеп шығарып тастады.

– Сіздерге артылған айып қан­дай еді? 

– Олардың ойынша, жастардың тәртібінен кемшілік табылыпты. Өйткені Желтоқсан күндері «Жас­тарды милиция соғып жатыр, Әй­тімова өз көзімен көрді» дегенді хатқа кіргізген. Саяси көзқарастағы адам ретінде жарлық шығарып, жұмыстан босатып жіберді. Сөйтіп, желтоқсаншыларды қорғағанымыз үшін жұмыстан кеттік. Кейін ба­лалар қорына кеттім. Жастар маған сенім артып, қайтадан Жоғарғы кеңестің депутаттығына сайлады. Егемендік декларациясынан бастап бүкіл заңнамалардың баптарына таласып-тармасып талқыладық. Кейде бір-бірімізге ашуланып, бірде қолдап, топ-топқа бөлініп қырық-пышақ болған кезіміз де болды. Қазақтың тәуелсіздігіне байланысты ең бастапқы заңдарды қабылдадық. Соның өзінде ұлттық мүддені айту әлі де қиын уақыт еді. Десе де ұрым­тал сәтті ұтымды пайдаланып, өз мемлекеттік рәміздерімізді бекіт­тік. Ары қарай жеріміздің террито­риясын бекітуден бастап барлық салаларға қатысты заңнамаларды енгізуде нәтижелі жұмыс істелінді.

– Нәтижелі болған деп отырсыз. Бірақ біздің Конституциямызға жиі өзгертулер мен түзетулер енгізіліп жатады ғой... 

– Рас, бірақ оның барлығы за­ман ағымына, халықтың ой-пікіріне байланысты туындап отыр. 

– Жоғарғы кеңестің мінберінде талас-тартыспен ұлттық мүддені айтып, егемендікке қол жеткізген құжатты талас-тартыспен қабыл­дадыңыздар. Қазіргі депутаттарды «алдына келген құжатқа бас изей береді» деп айыптап жататынымыз бар... 

– Қазақстанның Парламенті әрі қарай дамып жатыр. Олар да өз жұмыстарын жандандырып, жаңа заманға сай жұмыс істеу тәсіліне көшуде. Мүмкін бұрын біздің іс-әрекетіміз кей тұрғыда дұрыс емес болған шығар. Біздің уақытта про­цедуралық мәселелер бір ізге түс­пеген еді. Бұрын біз айқай-шумен спикерге жұмыс істетпедік. Аузын ашса «Сіз регламент бойынша бап­ты бұзып отырсыз» деп балаша шуылдап қоя беретін едік. Қазір ондай жоқ. Өйткені қазір Парла­менттің жұмысы бір ізге көшті. Өзім депутат болған 1996 жыл мен 2013 жылды салыстырсақ, айырмашылық көп. Қазір регламент бойынша жұмыс топтары, комитет отырысы, консультация, сосын сарапшы­лармен жұмыс жолға қойылған. Қазір негізгі айғай-шу сол жерде болып жатыр. Ал біздің кезімізде ай­қай-шу бірден пленарлық оты­рыста көрініс тапты. Ол кездегі де­путаттар Парламенттің жұмыс істеу тәсілінен бейхабар болдық. Бүгінгі депутаттар пленарлық отырысқа мәселені жан-жақты талқылап, ортақ шешімге келген соң дайын болып келеді. Біздер алғашқы жылы ешқандай дайындықсыз, не ой­лаймыз, соны айдатып айғаймен жеткізіп, біз айтқан мәселе басқа заңдарға қарама-қайшы екенін бағамдап жатпай-ақ, Конститу­ция­ның нормаларына сай келе ме, халықаралық заңның үдесінен шыға ма, ойланып жатпадық. 

Дегенмен қазір де сенаторлар депутаттық сауалдарын, ұсыныс-тілектерін, келіспейтін тұстарын пленарлық отырыстарда да айтып тұрғаны жөн. Өзім депутат болғанда ешкім «мынаны айт, мынаны айтпа» деген талап қойып көрген жоқ. Ко­митет төрайымы болғанда өзге­лердің пікіріне құлақ түре де білдім. Заң жобасындағы бірінші әріптен бастап соңғы сөзіне дейін оқып шықпай пленарлық отырысқа шы­ғарылмайтын. Әрбір үтір-нүк­тесіне дейін қарап, мағынасының астын сызып, комитеттің отырысына кел­ген үкімет мүшесіне 10 сұрағыма жауап алмай қоймаймын. Егер тү­сіндіре алса, келісемін. Мен білетін сенаторлардың көбісі солай жұмыс істеді. Әлі де солай жұмыс істейді деп ойлаймын. Сондықтан қазіргі Парламенттің деңгейі жоғары деп есептеймін. Оның үстіне, қазір Пар­ламентте талдау орталығы бар. Олар депутаттарға көтерілетін мәселе туралы ақпаратты шайнап береді. Біз қабылдаған заңның шикі бол­ғаны да сондықтан. Жаңа сұрап жатырсыз ғой, Конституция жиі өз­гертіледі деп. Себебі жас мемле­кеттің заң қабылдаудағы кемшілігі болды. Бастапқы кезеңде дайындық аз еді. Сондықтан алғашқы қабыл­данған заңдарда көптеген кемістік бар. Қазір де қателік жіберіліп жа­тыр. Әйткенмен, алға жылжу бар. 

– «Сарапшы емеспіз» деген сөзі­ңізден шығып жатыр. Биыл Мә­жі­ліске сайланған депутаттардың құ­рамына сыни пікірлер көп айтыл­ды. Заң шығарушы органға кімдер келге­ні дұрыс? 

– Парламентке бірыңғай сала­ның мамандарын сайлау дұрыс емес. Әрбір адамның күнделікті істеп жатқан қызмет жолында қан­дай кедергілердің тұрғанын өзінен басқа ешкім білмейді. Сондықтан ол өз саласында қордаланған мә­селелердің шешілу жолын басқа­ларға қарағанда жақсы біледі. Заң­гер заңды жақсы білетін шығар, бірақ ол әрбір саланың қазанындағы тағамға қажетті тұздың мөлшерін білмейді. Ол спортшы мен әртістің шығармашылық жолындағы түйт­кілмен таныс болмауы мүмкін. Алайда бір саланың мамандарын топырлатып заң шығарушы органға жаппай алып келу де қате. Оның үстіне, сайлаушылардың сауаты ма­ңызды. Олар да өз кезегінде сай­лайтын адамының еңбек жолына мұқият қарауы тиіс. Халық депу­таттарды жазғырмас бұрын, алды­мен өздері саяси сауатты болуды үйренгені абзал. Дегенмен сайлауға түсетін адам да өмірлік тәжірибесі мол, білімі мен шешім қабылдай алатын қабілетке ие болғаны жөн. Сонда ғана халықтың қолайына жағатын дұрыс заңдар қабылданады деп санаймын. Сайлаушылардың сауаты көтерілсе, депутаттардың да жауапкершілігі сол үдеден шыға­рына сенім мол. 

– Өмірлік тәжірибе туралы айтып қалдыңыз. Соңғы уақытта өмірлік тәжірибеден гөрі жастардың қарым-қабілетіне көбірек көңіл бөле бас­таған секілдіміз бе? 

– Әріптесім әрі Сенаторлар кеңесінің мүшесі Светлана Жалма­ғанбетованың «Кішігірім ферманы нөлден бастап нәтижеге жеткізе алған болса, жас болса да ондай адам­ды басшылыққа әкелгені дұ­рыс. Өйткені жұмыс процесін бі­леді» дегені бар. Мен бұл сөзбен толық келісем. Университет бітірген соң кем дегенде өз саласында 18-20 жыл жұмыс істеу керек. Жастардың түйсігі мол, бірақ тәжірибесі жетіс­пейді. Дегенмен Парламентте кел­ген жас маман үшін мүмкіндік көп. Себебі әр депутат үшін сарапшы ма­мандар жұмыс істейді. Шайнап берген асты дұрыс қорытып, да­йындап берген дүниені дұрыстап ой елегінен өткізіп, шешім шығаруға мұқият қарағаны абзал. Таңертең жұмысқа келгенде «Мен сайлаушы­ларымның үмітін ақтау не істей аламын?» деп келіп, кешкісін «Бүгін қандай дұрыс шешім қабылдауға үлес қостым?» деп өзіне-өзі есеп бергені дұрыс. Қазір бізде Парла­мент институты бар. Ендігі жерде заңнама институтын құру маңызды. Ол жерде өмір бойы заң органда­рында жұмыс істеген, заңның қалай іске асып жатқанын зерттеп жүрген ғалымдар бару керек.Өйткені өмір­лік тәжірибесі бар мамандардың ұсыныстарына құлақ түрілсе, халық үшін қажет заң қабылданар еді. 

– Түрлі саяси қызметтерді бас­тан өткердіңіз. Дипломатиялық жолдан да өттіңіз. Бұл жылдар несі­мен есте қалды? 

– Біздің міндетіміз – Қазақ­станды әлемге таныту, дүниежүзінен достар табу болды. Сол арқылы елге инвестор тартып, қазақ халқының потенциалын көрсетуге жұмыс іс­тедік. Алғаш Израилдегі елші бол­дым. Ағылшын тілінің маманы болғаныммен, сыртқы саясатта емін-еркін пікірталас жүргізетін тәжірибем де, тілдік қабілетім де жоқ еді. Бірінші күннен бастап әр бөлмемде сөздік жатты. Айтайын деген сөзімді алдын ала сөздікке қарап дайындалатынмын. Тілім­нің жетпейтініне қарап жатпай бар күшімді стратегиялық мақ­са­тымды орындауға жұмсадым. Ағыл­шын тілін түсінбейтін стратегиялық серіктестердің кездесуіне ау­дармашы алып жүрдім. Елшілік­тің ғимаратынан бастап барлық ұйымдастыру мәселелерін былай қойғанда, қауіпсіздік басты мәселе болды. Ол уақытта жұмасына 2-3 рет, айына 1-2 рет үлкен терак­тілер болды. Жанымызды шүбе­рекке түйе жүріп, қызмет еттік. Көлігімізге газқағар, бірреттік шприц­тер ұстап жүреміз. Биоша­буыл болған жағдайда инфекция өтіп кетпеу үшін өз-өзіне инъекция салуың керек. Резиденцияда мін­детті түрде дермотизацияланған бөл­ме болатын. Онда бірнеше жұ­маға жететін өмір сүруге қажетті дүниелерді салып қоятын едік. Бірде Палестинаның жастары мен Израиль әскері арасындағы қақты­ғыстың ортасында қалдық. Палес­тиндер біздің көлікті қалқалап әс­керге тас лақтырады, қарсы тарап оқ жаудырады. Екі ортада бірнеше минут тұрдық. Амал жоқ, Ясир Ара­фатпен маңызды кездесу күтіп тұрғандықтан, қауіпке қарамай сапарды жалғастырдық. Кездесуде жолдағы қиыншылық туралы жақ ашпағанымызға қарсы алушылар қатты разы болды. Тағы бірде Пар­ламент шарбағындағы көлігіміз қозғалғаны сол екен, бірнеше ми­нуттан кейін тап сол жерде жарылыс болған. Қасындағы шатырда тұрған 20 адам қайтыс болып, 100 адам жараланған екен. Ол кезде дипло­маттардың өмірі күн сайын қауіп-қатермен бетпе-бет келетін. Соған қарамастан қарым-қатынасты ор­ната алдық. Жақсы шешімдер қа­былданды. Италияда ондай қиын­шы­лықтар болған жоқ. Елшілік қыз­метімде де нәтижелі жұмыс көп болды.

Кейінннен БҰҰ-ның тұрақты өкілі ретіндегі миссиям басталды. БҰҰ-ның жұмысы – бітпейтін жұмыс. Мұндағы міндет елшіліктен қарағанда екі есе артады. Жылына ағылшын тілінде 100-ге жуық баян­дама жасадым. Елшілікте екіжақты қарым-қатынасты шешсек, бұл жерде көпсалалы және көпжақты қарым-қатынасты орнатуға үлес қостық. Күрестің негізгісі Қауіп­сіз­дік кеңесінде өтетін. Өйткені Қауіп­сіздік кеңесінің шешімінен бас тарта алмайсың. 2007-2013 жылдары БҰҰ жанындағы тұрақты өкілі әрі Куба Республикасындағы Елші міндетін қоса атқарып жүрдім. Сол кезде Куба Американың санкция­сына түседі. Сол уақытта мен ИЫҰ-ның төрағалығын жүргізуші ретінде әрі БҰҰ-ның тұрақты өкілі ретінде ұйымның басқа мүшелерімен Ку­­­баға санкция салуға қарсы шешім шы­ғардық. Кубаның басшылығы ри­зашылығын білдірді. Көпжақты мә­селелерде дербес шешім қабылдау керек. Ондай уақытта сыртқы сая­сатымыздың бағыт-бағдарына бай­ланысты бейтарап қаламыз. Бәрінен қиыны басқа елдің елші­ліктеріне орталықтың шешімін айту ауыр бол­ды. Өйткені өзіңе дауыс керек бол­ғанда сол елшінің алдына бара­сың. Халықтың ойынша, елшінің жұмысы тек қызықты саяхаттаумен өтетін секілді. Бірақ шын мәнінде біздің жұмыста қиындық пен қызық қатар жүретін. Кейде кездесулер көбейіп кетсе, аш жүріп те мінде­тімізді абыроймен атқаруға ты­рыстық. 

– Елде де талай министрліктің тізгінін ұстадыңыз. Кейінірек білім саласына келдіңіз. Бұл салаға қандай реформа жасалды? 

– Реформа жүргізу – министрдің міндеті. Менің кезімде 12 жылдық орта білім жүйесіне көшіруді көтер­дік. Қазір шетелдерде орта мектеп уақыты 12 жылдық. Бізде 11 жыл­дық. Бір жыл жетпейді. Сол үшін қазір біздің студенттер алдымен бір жыл тіл дамыту, дайындық курсында болады. Сосын 100 алдыңғы қатар­лы мектеп салуды көтердік. Ин­вестор тауып, шешімін келтірдім дегенде басқа қызметке кеттім. Біз­дің бұл жұмысымыз жалғасқа­нымен, біз ойлағандай деңгейде бол­мады. Біздің кезде «Болашақ» грантымен бір жылда 2000-ға жуық студент шетелге кетті. «Болашақ» орталығын құрып, таңғы 4-ке дейін күнде 7000 өтініш қарап шығатын күндер өтті. Кейін «әділдік бар екен ғой» деп шетелге оқуға түскен сту­денттер алғыс айтқан сәттер болды. Ғылым саласында да бірталай тә­жірибелерді отандық ғылымға ен­гіздік. Әлі күнге дейін сол жобалар жемісті жұмыс істеп жатыр. 

– Ауыл мектебіндегі мұғалім­діктен көтерілдіңіз. Қазір ауыл мектебінде істейтін қарапайым маман аз уақытта жоғары лауазымды ат­қаруға мүмкіндігі бар ма? 

– Бар деп айтар едім. Мен 20 жасымда мектеп мұғалімі болып, 35 жасымда Жоғарғы кеңестің депу­таты болдым. Ауыл мұғалімі болып істеп жүргенде порткомның хатшы­сы болмай жетектеп алып келді. Комсомолдың жұмысын бастап кет­тім. Өз-өзімді көрсеттім, білікті­лігімді дәлелдедім. Еңбегім еленді. Ауылдық жерден бірден облысқа бір-ақ секірдім. Жек көретін адам­дардың сөзін де естігем. Соған қыр­сығып жұмыс істедім. Қазір «ман­саптық өсу» деген жақсы сөз ретінде қабылданады. Біздің кезде ол жаман түсінік еді. Бірақ ешбір жерге өзім сұранған емеспін, басқалардың жо­лын қиып өтіп қиянат жасаған жоқпын. Әдейі жасамаған қателігім болса, кешірім сұраймын. Алайда оңбаған кісілер туралы пікірімді айтатын жерде айттым. 

– Бізде шенеуніктің баласы шенеунік, әншінің баласы әнші бо­латын «дәстүр» бар секілді емес пе?

– Министр де, сенатор да, елші де болдым. Бірақ менің балам 18 жасынан бастап полицияда жұ­мыс істеді. Өз өмірін қылмыстық із­дес­тіру ісіне арнады. Проку­ра­тураға, Ұлттық қауіпсіздік қызме­тіне, басқа да құрылымдарға қанша мүмкін­ші­лігі болса да «мен жедел уәкілмін» деп айтқаннан қайт­пай, өз маман­дығына адал болып қал­ды. Сон­дықтан бұл әр адамның өзіне, от­ба­сылық құндылыққа бай­ланысты.

– Сенаторлықтан кеткен кезде «саясаттан кетемін» деп едіңіз...

– Рас, бизнеспен айналысқым келді. «Бірғанымның кофеханасын» ашқым келген. Бірақ жолдасымнан бастап жақындарым «Жұртқа күлкі боласың. Сенатор ақшаны ұрлап-ұрлап енді кафе ашып жатыр» деп айтады деп күлкіге айналдырды. Шетелде бұрынғы шенеунік жанар­май бекетінде жұмыс істесе де күл­мейді. Ал бізде бұл – күлкілі дүние. Амал жоқ, көптің айтқанына көн­дім. Кеңес жұмысына да көпшіліктің көңілін қалдырмау үшін келісіп, тәжірибесі мол әріптестердің мүм­кіншілігін көрсетуіне жұмыс істеп жатырмын. Біз саяси шешім қа­былдамайтын кеңеспіз. Сон­дықтан үлкен саясаттан қол үземін деген сөзімде тұрдым. 

– «Қазақ жастары несиеге өмір сүріп үйренуі керек» деп едіңіз. Өзіңіз өміріңізде несие алып көрдіңіз бе? 

– Банктен несие де, доста­рым­нан бір тиын қарыз да алған емеспін. Себебі ертең қайтаруым керек. Оның үстіне, жас кезімде несие еш­кім берген жоқ. Болса, алар ма едім. Мүмкіншілікті дұрыс пайдалану керек. Бірақ несие алып той жасап, техника сатып алып төлей алмай жүр­гендерді түсіне алмаймын. Шет­елде жастар несие алып өздері оқи­ды. Жақсы оқуға тырысады, жақсы компанияға қабылдану үшін жан­таласады. Кейін компания оның оқу­ға алған несиесін төлеп береді. Жақсы оқысаң, университет ректо­рының қоры бар, олар да несиесін же­ңілдетіп береді. Қабілетіңді кре­дит алып пайдаланудан қашпау керек. 

– Сенатта жүргенде қандай мә­селелерді соңына дейін жеткізе алдыңыздар? 

– Мұғалімдердің жалақысы мен мүмкіндігі шектеулі жандардың, көпбалалы аналардың жәрдема­қы­сын көтеру туралы бастаманы соңы­на дейін көтердік. Кейде халықтың қолайлы өмірі үшін жасалған ша­раларды жұрттың құлағына әдейі жеткізгісі келмейтіндер бар. Сол үшін жинақтаушы білім депозиті туралы жұртқа жеткізуден жалық­падым. Елші болып ел аралап, министр болып мінберде сөйлеген, депутат болып заң шығарушы ор­ганда істегенде де халықтың мүдде­сін, елдің қамы ең бірінші миссия­мыз деп санадық. 

Сұхбаттасқан 

Жадыра МҮСІЛІМ