Лейдендегі Әуезов салтанаты

Жұрт жиынға төрткүл дү­ние­ден келіпті десек, артық айт­қандық емес. Еуропадан Зифа-Алуа Әуезова келеді дегенді естіген­біз. О кісімен бұған дейін жүзбе-жүз кез­деспегенбіз. Конференция өте­тін Құрманғазы көшесіндегі «Дос­тық» үйінің алдына ертерек келіп тұр­ғанбыз. 

Бір кезде ғимарат ауласына Зи­фа-Алуа ханым кіріп келді. Ол кісі біз­ді алыстан танып, жылы шырай та­нытты. Бұрын тек әлеуметтік желі арқылы таныс едік. Зифа-Алуамен су­ретке түсіп жатқанымызда шараға қа­тысу үшін Мұрат Әуезов һәм Дияр Қо­наев кіріп келе жатты. Ол кісі­лер­мен де шұрқырасып табыстық. Мұ­рат Әуезовпен университет тап­сыр­ма­сымен арнайы іздеп келіп, 2018 жы­лы жүздескен едім...

Енді, міне сол кісілермен ұлы Мұ­­­­хаңның мерейтойы үстінде жо­лық­тық. Жиында мәскеулік бас­па­гер жазушы Г.Пряхин сөйлеп оты­рып, кемсеңдеп жылап та алды. Таш­­­­кенттен келген Қалдыбек Сей­да­нов М.Әуезов мұрасын Орталық Азия әдебиетімен байланыстыра біраз жерге барды. Әзер тоқтады. Санкт-Пе­тербордан ат арылтып, Наталья Ашим­баева апамыз жетіпті. Пе­тер­бург шаһарындағы М.Дос­тоевс­кий му­зейінің білдей дирек­торы екен. Атақ­ты орыс жазушы­сы­ның музейі ту­ралы көсіле, төгіле сөй­леді. Ал Зи­фа-Алуа Әуезова ха­ным ғалымға тән дегдарлық қасиетін көр­сетіп, бұл конференцияға нақты тың ғы­лыми баяндама әзірлеп ке­ліп­ті. Он­да­ғысы М.Әуезовті өзі өмір сүріп жат­қан Нидерланд елімен бай­ла­ныс­тырып сөйледі. Қандай бай­­ла­ныс бар екен десек, М.Әуе­зов­тің «Абай жолы» роман-эпопея­сын­да Нидерланд елінің Лейден шаһары туралы айтылатын жері бар екен. Міне, қызық. Біз бұны бұрын байқа­м­­а­ғанбыз. Байқасақ та байыбына бар­­мағанбыз. «Абай жолы» энцик­ло­­педиялық туынды деп бекерге ай­­тылмайды-ау, сірә. «Абай жолы» ро­ман-эпопеясының екінші томын­дағы «Асуда» атты тарауында: Бай­ма­­ғамбеттің «Черный Век – Марта» ро­манын хикая етіп, сөйлеп келе жат­қаны суреттеледі. Романдағы оқи­ға Лейден шаһарында болған екен. 

Зифа-Алуа ерінбей, тәптіштей сөйледі. Баймағамбет айтқан қа­тал инквизация соты өтетін алаң­да біз болдық. Ол шынында Лейден қа­ласындағы Әулие Петр шіркеуінің жа­нында екен. Алаң жанында жа­за­ланып жатқандарды көріп отыратын тор­лы терезелер бар. Бұл роман орта ға­сырлардағы католик шіркеуі мен про­тестанттардың діни егесі туралы жа­зылған. Католик һәм протестант бо­лып бөліну Нидерландта қазір де бар екен. 

Жиын барысында «М.Әуе­зов. Қырғыздың батырлық эпосы «Манас», «Америка әсерлері» һәм біздің «М.Әуезовтің Оңтүстікке са­пары» кітабымыздың тұсауы ке­сіл­ді. Кітаптардың тұсауын Мұрат Әуе­зов, Зифа-Алуа Әуезова және Диар Қонаев кесті. Мен «Әуезов һәм Абай» тақырыбында баяндама жа­са­дым. 

М.Әуезов атындағы ОҚУ рек­торы Дария Қожамжаровамен тіл­дес­кен Зифа-Алуа Мұратқызы бізді Ни­дерландта өтетін М.Әуезовке ар­­­налған конференцияға шақырды. 

Зифа-Алуа Мұратқызы сол жиын­ға дейін Қазақстанның Ни­дер­ланд Корольдігіндегі Төтенше және өкілетті елшісі Асқар Жұмағалиевпен кез­десіп, М.Әуезов жайлы сұхбат құр­ған. Әңгіме арасында жазу­шы­ның «Абай жолы» романында Лей­ден қаласы туралы айтылғаны жай­лы мәлімет келтіреді. Бұны естіген ел­ші таңғалып, «онда біз Лейден шаһа­рында жазушы туралы бір іс-ша­ра өткізейік» деп қолқа салады. Сөй­тіп, ақыры екі жақ Лейден уни­вер­ситетінің атымен конференция өт­кіз­бек болып келіседі. Яғни, Еу­ро­па төрінде өтпек болған конфе­рен­цияға М.Әуезовтің романындағы бір-екі жол себеп болған.

Содан көп кешікпей бізге со­нау Нидерланд елінен ша­қыр­ту келді. Шақырылғандар ішін­де біз де бармыз. Біз дегенім – өзім һәм шәкіртім Әзімхан Исабек. 

Нидерланд Корольдігінің Лей­ден университеті һәм Қазақстан ел­­­ші­лігінің ұйымдастыруымен өте­тін М.Әуезовтің 125 жылдығына ар­нал­ған халықаралық конферен­ция­ны Зифа-Алуа Әуезова мен оның жұ­байы Роберт Эрмес ұйым­дас­тырды.

Тегінде бұл ел Голландия емес, Ни­дерланд аталады екен. Әуежайға қон­ғаннан бастап Нидерланд дамы­ған ел екенін аңғарып үлгердік. Тех­­но­логия жөнінен көрші Герма­ния­мен бәсекелес көрінеді. Инф­ро­құры­лым бойынша ешкімге дес бер­мейді. Ауыл шаруашылығы да жақ­сы дамыған. 

Әуежайдан шыққан соң бір са­ғат­қа жетер-жетпес уақытта зыр­қы­рап Лейден шаһарына жеттік. Келе Ibis Hotels қонақүйіне жайғастық. Қаланың кіреберісіне орналасқан екен. Терезеден Лейден шаһарының ке­реметіне тамсанумен болдық. 

Велосипед мінген адамның көп бол­ғаны бірден көзге түсті. Еңбек­те­ген баладан еңкейген қарияға дейін бәрінің тақымында бір вело­си­пед. Кейін машина айдағаннан ве­лосипед мінген адам құрметті еке­н­ін естіп, білдік. Машина жүр­гізуші велосипедшіге жол береді екен. Жол­дың шетінде емес, қақ ор­та­сын­да кең, қызылжолақты вело­сипед жо­лы жатыр.

Шаһарды қақ бөліп Ескі Рейн өзе­ні ағады. Лейден тұтас орта ғасыр қаласы іспеттес. Аспан астындағы мұражай сияқты. Көшеде жүрген машиналар мен адамдардың киген киімі ғана қазір ХХІ ға­сыр екенін еске түсіреді. Қала іші тол­­ған ка­нал­дар. Онда әртүрлі қайық көп. Лей­ден­де атақты суретші Рембранд ту­ған. Оның туған жерінде болдық. Рем­бранд – нидерлан­дық­тар­дың ұлт­тық мақтанышы. 

Осында елдегі ең ескі уни­вер­си­тет Лейден университеті бар. Ол ең ескі ғана емес, Нидерландтағы ең озық оқу орны. 1575 жылы құрылған. Атақ­­ты философ Рене Декарт осы уни­­­верситетті бітірген. Универ­си­тет­­тің корпусы көп екен. Бірне­шеуін­­де болдық. 

Біздің конференция да осы университеттің қолдауымен өтті. Бұнда айналдырған төрт күн болдық. Бірінші күні Лейден шаһа­рын аралауға арнадық. Екінші күні Амстердам қаласына сапар шектік. Амстердам қаласындағы саяхатта Зифа-Алуа Мұратқызының өзі гид бол­ды. Ол кісі айтудан, біз тыңдау­дан жалықпадық. Бүкіл Нидерланд­тың тарихын біледі екен. Тіпті, әр ғимарат, көше, мұражай, ескерткіш­тің тарихын егжей-тегжей майын та­мызып айтады. 

Амстердамда атақты Рейксму­зей­ді араладық. Бұл музейді Напо­леон Бонопарт құрған. Музейде ор­тағасырлық атақты голланд су­рет­шілерінің еңбегі қойылған. Ян Вер­меердің әйгілі «Құмырамен сүт құйып тұрған әйел» атты картинасын көрдік. Рембрандтың «Түнгі күзет» ата­латын мәшһүр картинасы осы жер­де сақталған. Музей іші карти­на­дан басқа неше түрлі мүсін, алтын ыдыс-аяқтар мен зергерлік бұйым­дар­ға толы. Қазақ халқы ақындарын құр­мет тұтқандай, нидерландықтар су­ретшілерін құрмет тұтатын сияқ­ты.

Келесі күні негізгі іс-шара бас­­­­талды. Конференция Лей­ден­нің ескі шаһар жағында бір мей­рам­хана ішінде болады екен. Біз ой­лағандай даңғарадай үлкен зал, ығы-жығы адам жоқ. Шағын зал жиыр­ма шақты адам. Модератор – Ро­берт Ермес. Р.Ермес М.Әуезовтің құр­метіне арналған ғылыми кон­фе­рен­ция туралы шағын ақпарат бе­ріп, кіріспе сөз сөйледі. Ол кісі қазақ тілінде сөйледі. Роберт мырзаның конференцияны ұйымдастыруда еңбегі зор. Қатысушылардың мате­риал­дарын біз келгенше ағылшын ті­ліне аударып, шағын жинақ жасап үлгеріпті. Әуелгі сөз елші Асқар Жұ­ма­ғалиевке берілді. Ол кісі бұл бас­қосудың өте маңызды екенін айтты. Бұл шараны болашақта дәстүрге айналдыру туралы ойы бар екенін жеткізді. Ретімен елден келген әде­биет­шілер сөз сөйледі. Диар Қонаев, Свет­лана Ананева, Алуа Таңжары­қова, Алмира Қали.

Осында оқып жүрген бір док­торант қазақ қызы да сөйледі. Маған да кезек келді. Мен «М.Әуезов және «Шолпан» журналы туралы баянда­ма жасадым. Бұл журнал 1922 жыл­дың қазан айынан 1923 жылдың мамыр айына дейін Ташкент қала­сында шығып тұрды. Журналдың бар болғаны 8 саны жарық көрген. Мұхтар Әуезов «Шолпанның» белді авторының бірі болды. Жазушының «Қазақтың қалам қайраткерлеріне (ашық хат)», «Қыр суреттері» (әң­гіме), «Қызыл сұңқарлар» ( әдеби сын)», «Оқыған азамат» (әңгіме), «Қа­зақ әдебиетінің қазіргі дәуірі (та­рихи әдеби сын), «Қыр әңгіме­лері» (әңгіме), «Заман еркесі» (роман) сияқты туындылары жария­лан­ған. Журналда М.Әуезов Жаяу Сал, Қоңыр деген лақап аттар пай­да­ланған екен.

Жазушы «Қазақтың қалам қай­рат­керлеріне (ашық хат)» атты еңбе­гін­де: «...жазушының міндеті: ел не­ге қызығады, нені көксейді, қан­дай рухы бар, соны ұғып алу, һәм со­ған лайықтап сөзін жазу» дейді. 

Сөз сөйлеп болған соң елшіге «М.Әуезовтің Оңтүстікке сапары» жә­не «Елдік сұлбасы немесе ұлттық рух жайлы толғаныс» атты кітап­та­рым­ды сыйға тарттым.

Конференциядан соң Гаага қа­ласына аттандық. Мұнда бізді елші қа­былдайды. Лейденмен қош айты­сып, жолға шықтық. 

Гаага біз көрген үшінші қала. Бұл жер­де де сол пейзаж, архитектура. Бірақ бәрібір өзіндік ерекшелігі бар. 

Тобымызды Диар Қонаев ағамыз бас­тап жүрді. Осы ағамның қара­пайым­дылығына таңғалумен ке­ле­мін. Байқағаным, ол кісі атасы Дін­мұхаммед Қонаевқа қатты ұқ­сай­ды екен. Сырт пішімі мен мінез-құлығына дейін атасынан аумай қа­лыпты. 

Делегация Гааганың орталық тарихи орындарын араладық. Ка­роль резиденциясында болдық. Ал­дында Вильгелм І Оранскийге орнатылған зәулім ескерткіш. Атқа мініп шіреніп тұрған шеріңіз. Оранс­кий – қазіргі Нидерланд елі­нің іргетасын қалаған тұлға. Елі үшін құрбан болған жан. Ол қайтыс болар кезінде: «О. Құдай! Өзімді һәм бей­бақ елімді мейіріміңе ала гөр» деп айтқан екен. Оны католик фана­ты атып өлтірген. Жұрт мапаздап «Ел әкесі» дейді. Нидерланд елінің бірін­ші штатгальтері. Штатгальтер – әкім, губернатор деген сөз. 1581 жылы Оранский испандық габсбургтер ди­настиясынан өз тәуелсіздігін жа­риялаған. Қазіргі Нидерланд королі Виллем Оранский (1967 жылы туған) осы Оранский династиясынан. 

Диар ағамыз бізді Гаагадағы БҰҰ-ның сот үйін көрейік» деп жатыр. Оны да көрдік. Сынаумен сы­нау зәулім үй екен. Бұл үй Бей­біт­шілік үйі деп аталады. Шаһардағы ең көп суретке түсетін жер. Жалпы, Гаага Нидерландтың іс жүзіндегі ас­­­танасы. Өйткені үкімет, король, пар­ламент бәрі осында. Қағаз жү­зінде астана – Амстердам. Содан ке­рі қайттық. Сөйтіп, арнайы көлік­ке мініп, елшілікке бет алдық. Гаага қаласы теңіз жағасында орналасқан. Солтүстік теңіз. Елшілік үйі теңізге тіпті жақын екен. Соны біліп, ел­ші­лікке кірмес бұрын теңіз жағалауын көре кетейік деп шештік. Келдік. Мі­не, керемет. Алдымызда ұшы-қиы­ры жоқ теңіз жатыр. Аспанмен астас­қан алып су. Жағалаудың бәрі қа­лың қоңырқай сарғыш құмға оран­ған. Адам іздері ай бетіндегі кратерлердей ойдым-ойдым болып жатыр. Оны майда толқынды сүттей ақшыл қою теңіз суы аймалайды. Жағаға жеткен жұмсақ, жайбарақат толқын көпіршіктеніп барып бітеді. Даусы қандай ғажап. Ол біресе ысыл­дайды, біресе шуылдайды, біре­се сыбырлайды. Солтүстік теңіз қарсы бетте Солтүстік Мұзды мұ­хитқа, сол жаққа қарай Лан-Манш бұ­ғазы арқылы Атлант мұхитына ұласады. Есіме түсті. Осы сапарда біз бес теңізді басып өтіппіз. Арал, Кас­пий, Қара, Жерорта һәм Сол­түстік. Құдайға шүкір! Биыл сонау Абай елі­нен басталған сапар, міне Рембранд еліне дейін қанатын жай­ды. 

Елшілік теңізге жақын жайлы, әде­мі көшеде орналасқан екен. Екі қа­батты коттеджде Қазақстан Туы жел­біреп тұр. Көзге оттай басылды. Ішке ендік. Кіреберіске қонақтың бәрі жиылып қалыпты. Қазір елші ке­леді деп күтіп тұр екен. Кездесу бас­талды. Елшіміз Асқар Жұмаға­лиев бәрімізге сәлем айтты. Әсіресе, Жәнель Робертқызының сызылтып салған «Көзімнің қарасы» әні елге де­ген сәлем хаттай болды. Біздің ке­тер уақытымыз да тақады. Қимай қош­тастық. Амстердамдағы әуежай­ға жетуіміз керек енді. 

Ақжол ҚАЛШАБЕК,

«Мұхтартану» 

зерттеу орталығының 

аға ғылыми қызметкері