Оған Абай облысындағы алапат өрт себеп болды. Онсыз да орманы ұлтарақтай Қазақстанда 60 мыңнан астам гектар жасыл желекті от жалмады.
Жедел штаб мәліметінше, «Семей орманы» резерватында өртті сөндіру кезінде Успенское орманшылығының 14 қызметкері қаза тапты. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жарлығымен Абай облысындағы төтенше жағдайда ерлік көрсетіп, жанқиярлық танытып, қызметтік борышын атқару кезінде шейіт болған бір топ орманшыны «Құрмет» орденімен марапаттады. Өкініштісі, олардың ешқайсысына да бұл награданы өз қолымен ұстап, кеудесіне тағу бақыты бұйырмады.
Бірақ өрт құрбандарының саны одан көп болуы мүмкін. Себебі өртті сөндіруге тиісті құрылымдардың қауқары жетпеген соң бұл іске жергілікті тұрғындар тартылды. Қазірдің өзінде тағы бір адамның із-түссіз жоғалып кеткені анықталды.
Абай облысындағы ауыр ахуал көпшіліктің көкейінде көптеген сауал туғызды. Мысалы, 2022 жылғы қыркүйектің басында Қостанай облысында ірі табиғи өрт болып,жалын шарпыған өңірге Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі барған. От жалмаған ауылдардың үстінен ұшақпен аралап, соңынан эвакуациялық пунктте зардап шеккендермен кездесті. Үкіметке мұндай масқараға енді жол бермеуді нықтап тапсырды.
Енді міне, арада 9 ай өткенде Мемлекет басшысына қайтадан барлық жоспарын бұзып, Абай облысына арнайы сапарлауға, лапылдап жанған даланы үстінен тік ұшақпен бақылап, өрт құрбандарының жақын-жуықтарына көңіл айтып, кешірім сұрауға тура келді. Неге Үкімет былтырғы оқиғадан сабақ алмады? Құтқарушылардың жасау-жабдығы апатпен арпалысқа неліктен дайын болмағаны түсініксіз. Төтенше жағдай кезіндегі жергілікті және орталық мемлекеттік органдардың жедел әрекет алгоритмі де іс жүзінде түкке жарамай қалды.
Абай өңіріндегі өрт толық сөндірілген жоқ. Тек жалынның беті қайтқандай. ТЖМ хабарлауынша, елді мекендерге қауіп төніп тұрған жоқ. Өртті сөндіруге ТЖМ, Орман шаруашылығы комитетінен, жергілікті әкімдіктерден және Қорғаныс министрлігінен 1 500-ге жуық адам, 300-ден астам техника жұмылдырылған. Апат аумағын барлау және әуеден су төгу үшін 14 тікұшақ тартылған. Өртті сөндіру жұмыстары басталғалы аспаннан 1017 рет жалпы көлемі 3 мыңнан астам тонна су төгілді. Төтенше жағдайлар министрі, генерал-майор Сырым Шәріпханов оқиға орнында өрт сөндіру жұмыстарын үйлестіріп жатыр.
Үйлесімді әрекет жетіспеді
Бұл оқиға Үкіметтің ісіндегі жүйесіздікті әшкерелеп берді. Абай облысындағы табиғи өрттер мамыр айында басталды. 2023 жылғы 22 мамырда сағат 15:13-те бақылау мұнарасының өрт күзетшісі «Семей орманы» табиғи резерватының аумағындағы қою түтінді байқайды. Кейін анықталғандай, өрт Ресей аумағынан Қазақстанға ауысқан.
24 мамырда бірінші вице-премьер Роман Скляр Абай облысының Бородулиха ауданында табиғи өртті сөндіру бойынша ТЖМ базасында жедел республикалық штаб отырысын өткізді. Сонда Үкімет Абай облысындағы табиғи өрттен елді мекендерге төнген қауіп жойылғанын мәлімдеді. Өртті оқшаулау және жою бойынша барлық қажетті шара қабылданып жатқаны айтылды. Жалын жайлаған аймақтың жалпы ауданы ол кезде 3,5 мың гектарға жетті. Жақын ауылдардан 300-ге жуық адам өз бетінше босып кетті. Содан Бородулиха ауданында төтенше жағдай жарияланады. Орман өртін сөндіруге 201 техника, 8 тікұшақ, 1 өрт сөндіру пойызы және жеке құрамның 852 адамы жұмылдырылған.
Абай облысындағы мамырдағы өртті сөндіруге ТЖМ сыртында, Ішкі істер, Экология министрліктерінің, ҚТЖ, жергілікті әкімдіктердің және облыстың коммуналдық қызметтерінің жұмыскерлері жұмылдырылды. Кәсіби өрт сөндірушілер барлық жерде жетпейді. Демек, өртті өршітпей, оның алдын алу бірінші кезекті басымдық.
Негізі, бүгінде ғарыш кеңістігінде қазақстандық бірнеше жерсерігі қалықтап жүр. «Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы республикалық бюджеттік бағдарлама аясында, өрт қаупі төнетін маусымда жерсеріктер көмегімен республика аумағын үнемі шолып, орманды дала өрттеріне ғарыштық мониторинг жүргізуге міндетті. Ұлттық компанияның түсіндіруінше, күн сайын, тәулігіне 8 ретке дейін өрт ошақтарының координаты анықталады және орманды дала алқаптарының өртенген учаскелері туралы онкүндік ақпарат ұсынылады. Олар Экология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің және ТЖМ-нің салалық геосервистеріне түсетін көрінеді. Яғни, солардың қызметкерлеріне қолжетімді.
Алайда Экология министрлігінің хабарлауынша, Абай облысындағы резерват аумағындағы жаңа өртті 8 маусым күні, таңғы 10 шамасында «Қазавиаорманқорғау» патрульдік тікұшағы анықтаған.
Алгоритм бойынша «Қазавиаорманқорғау» филиалдары, яғни орманшылар тілсіз жаумен алысуға ең әуелі өздері шығады. Бірден ТЖМ шақырмайтын көрінеді. Өрттің аумағын білу үшін ғарыштық түсірілімдерге жүгінеді. Қосымша күш қажет болса ғана төтенше жағдайлар ведомствосына хабарласады.
Экология министрлігі сол 8 маусымда-ақ облыстағы өрт қауіпінің 5 сыныбы белгіленгенін алға тартты. Өршелене соққан екпінді жел де жалынның қарқынды жайылуына ықпал еткен. Өртке қарсы шараларды жедел ұйымдастыру мақсатында Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің басшылығы оқиға орнына бірден аттаныпты. Артынша бұл оқиға Президенттің назарына іліккен соң оқиға орнына өзінің бірінші орынбасары Н.Шәрбиевті ертіп, Экология және табиғи ресурстар министрі Зүлфия Сүлейменова жол тартқан.
Тағы бір жайт назар аудартады: 9 маусымда Абай облысындағы өрттің бой бермей кеткенін, онда орман шаруашылығының үш қызметкері қаза тауып, тағы 11 қызметкер жоғалғанын білген Президент Қ.Тоқаев шұғыл тапсырмалар берді. Атап айтқанда, Мемлекет басшысы Төтенше жағдайлар министрі Юрий Ильинге оқиға орнына жедел барып, өрт сөндіру жұмыстарын басқару міндетін жүктеді. Алайда ертесіне, 10 маусымда Президент өз Жарлығымен Ильинді дереу отставкаға жіберді. Ал жаңа министр лауазымына тағайындала сала, бірден апат орнына аттанып кетті.
Өрт шыбықпен сөнбейді
Келесі бір тосын жайт. Өрт маусымының басында, биылғы 16 мамырда Үкімет отырысын өрт қаупі бар кезеңге дайындық шараларына арнаған Премьер Әлихан Смайылов табиғи парктер мен қорықтарда өртті ерте анықтау жүйесін белсенді енгізуді тапсырды. Жүйе жедел енгізілгенде, өрт осынша апатты ауқымға жетпес пе еді. Бірақ айтылған сөз айтылған жерде қалып, жауаптылар оны залдан шыға ұмытқанға ұқсайды.
Сол отырыста төтенше жағдайлар бірінші вице-министрі Ибрагим Күлшімбаев министрліктің кез келген жағдайға дайын екендігіне сендірді. Оның мәліметінше, өңірлер алдын алу іс-шараларын іске асыруға кірісті: ұлттық парктер мен табиғи қорықтар тексерілуде, өрт сөндіру құралдары түгенделіп, алдын алу шаралары түсіндірілген. Әкімдіктер 590-нан астам өрт сөндіру бекетін құрды. Олар 2 млн тұрғыны бар 2 мыңға жуық елді мекенді өрттен қорғайды. 4 мың еріктіден өртке қарсы құрылымдар жасақталды.
Әрине, бәріне ТЖ мамандарын айыптай беруге болмайды. Оның үстіне, төтенше жағдайлар саласы, соның ішінде өртпен күрес қызметтері қалдық қағидаты бойынша қаржыландырылды. Оларға билік бөлген қаражат жабдықтарды жаңғыртпақ түгіл, жалақыны көтеруге жетпейтін.
Мысалы, қаза тапқан орманшылардың туыстары өзімен кездесуге келген Президентке орман шаруашылығына қатысты арыз-шағымдарын айтты. Олардың мәліметінше, резерваттың материалдық-техникалық базасы сын көтермейді, орманшылардың еңбекақысы аз, қызметкерлерді әлеуметтік қорғау шаралары көңіл көншітпейді.
Былтыр күздегі Қостанайдағы өрттен бері саланың жабдықталуы күрт жақсарып кетті деп айту қиын. Мысалы, биылғы мамырдағы сол Үкімет отырысында ТЖМ бірінші вице-министрі Ибрагим Күлшімбаев төтенше жағдайды жоюға тартылатын әуе кемелері үшін жаңа су шашатын құрылғыларды сатып алу мәселесі әлі күнге пысықталып жатқанын алға тартты. Демек апат үшін ТЖМ айыпты деп танылса, құтқарушылар сұраған қаржыны бермей, саладағы ахуалды осындай аянышты жағдайға жеткізген Ұлттық экономика, Қаржы министрлігіндегілер сүттен ақ, судан таза.
Шынында Үкімет биыл тілсіз жауға тегеурінді қарсылық таныту қажеттігін өте жақсы білді. « Қазгидромет» биылғы жаздың жылдағыдан ыстық әрі құрғақ болатынын ескерткен. Әсіресе, еліміздің батысы мен шығысында және оңтүстігінде өрт қаупі күшеюі мүмкін. Тіпті, шетелдік мамандар да Қазақстанда температуралық аномалиялар тіркеліп жатқанын ескертті. Басқа жағынан, алғашқы ірі өрт сол кезде тұтана бастады. Мамыр айының басында Медеуде, Іле-Алатау ұлттық паркінде болған өртті сөндіру кезінде сержант Арслан Құрманбеков қаза тапты. Үкімет басшысы күн жылына бастағалы елімізде 120-дан астам табиғи өрт тіркелгенін білетінін айтқан.
Білсе, Үкімет барлық қаржылық ресурстарын Абай өңіріндегідей зұлмат пен нәубеттің алдын алуға жұмылдыруы тиіс еді. Олай болмаған соң, енді бет қаратпас жалынмен арпалысқа түсуге мәжбүр.
Қостанай облысында былтыр болған өрт кезінде әшкереленгендей, тілсіз жауды тез арада сөндіру үшін Экология мен табиғи ресурстар және Төтенше жағдайлар министрліктері орман алқаптарының маңында су көздері мен өрт тоғандарын дайындауы қажет еді. Ол су қоймаларына баратын жол да реттелуі шарт. Сонда одан тікұшақтар да, өрт сөндіру техникалары да су ала алар еді.
Үрейлісі сол, Шығыс Қазақстан – еліміздегі ең сулы өлке. Қазақстанның бүкіл су ресурстарының 59 пайызға жуығы шығыс және оңтүстік-шығыс өңірлерімізде шоғырланған. Онда шөлді, шөлейтті, қуаңшылықты өңірлердің хәлі не болмақ? Сол қалпымен отқа орана ма?
Мамандардың айтуынша, Абай облысындағы екпіні қатты өкпек желдің кесірінен өрт жолақтарды, жасанды кедергілерді кесіп өтіп, орманға, елді мекенге қарай оңай жылжыған. Жаһандық климаттың өзгеруі, температуралық аномалиялардың жиілеуі территориясының 70 пайызға жуығын шөл және шөлейтті жерлер құрайтын Қазақстаннан төтенше жағдайлармен күрес саласына мол қаржы бөлуді талап етеді. Әйтпесе, Абай облысында орта ғасырлардағыдай, өрттің шеттерін, етегін шыбықпен сабалап, оған топырақ шашып жүрген өрт сөндірушілердің әрекеті тым аянышты-ақ.
ТЖМ де, Экология министрлігіне қарасты «Қазавиаорманқорғау» да негізінен кеңестік, ресейлік шағын тікұшақтармен жабдықталған. Дамыған елдердің тәжірибесі мен техникасын игерген жөн. Бірақ барлығы қаржыға тіреледі. Үкімет резервінен табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды жою жұмыстарына тартылатын тікұшақтарға 26 жаңа су шашу құрылғысын сатып алуға 623 млн теңгедей бөлінді. Үкімет дерегінше, құтқарушылардың әуе паркі өрт сөндіру, адамдарды қауіпті аймақтардан эвакуациялау және басқа ТЖМ міндеттерін орындауға бейімделген Ми-8 тікұшақтарымен толықтырылады.
Ең бастысы, Жер қызуы көтеріліп бара жатқан, табиғи апаттар және геосаяси қақтығыстар өршіген заманда құтқарушылардың, өрт сөндірушілердің қызметіне деген көзқарас өзгергені, құрмет артқаны жөн. Ел Президенті биліктегілердің кәсіби салғырттығын, адамдардың тағдырына бей-жай қарайтынын сынап, төтенше жағдайлармен күресті күшейту бағытында сапалы, дұрыс жұмыс атқарылмағанына назар аударған. Бұған дейін қолға алынбаған іске енді серпін беріле ме?
Елдос СЕНБАЙ