Атап айтқанда, Мемлекет басшысы экономиканың әртүрлі секторларында дифференцияланған салық ставкаларына көшуді, корпоративті табыс салығын төмендетуді немесе оны кейбір салалар үшін толығымен жоюды, арнаулы салық режимдерін оңайлатуды тапсырды. Осыдан кейін Үкімет Салық кодексіне түзетулер жобасын жария талқылауға шығарды. Бизнес өкілдері мен сарапшылар қауымдастығы және депутаттар арасынан 700-ге жуық ұсыныстар келіп түскен. Бұл кодексті 2024 жылдың қазан айында қабылдау жоспарлануда.
Үкімет ел тұрғындарына Салық кодексіне енгізілген түзетулерді талқылауды ұсынды. 2025 жылдан бастап қосымша құн салығы, корпоративті және жеке табыс салығының прогрессивті ставкаларын қайта қарау, арнаулы салық режимдерін реформалау, алкогольдің акциздік ставкаларын үйлестіру, көлік құралдары мен жылжымайтын мүлікке салық салуды қайта қарау, сән-салтанатқа салық енгізу және т.б. жоспарланып отыр. Жаңа нұсқаға сәйкес, 2006 жылға дейінгі ставкалармен теңестірілмек. Мысалы, КТС-тағы да 25-30 пайызға дейін ұлғайту, ҚҚС-ты 16 пайызға дейін арттыру, сондай-ақ көп сатылы жеке табыс шкаласына көшу ұсынылады.
Тарихи мәліметтерге сүйенсек, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстанда ҚҚС мөлшерлемесі 28 пайызды құраған. Бірақ уақыт өте келе бұл көрсеткіш біртіндеп төмендеп отырды. Мұндағы мақсат көлеңкелі нарықтағы қызметтер мен тауарлардың айналымын қысқарту және салық деңгейін арттыру еді.
Бұған дейінгі ең соңғы ауқымды салық реформасы 2006 жылдан 2009 жылға дейін жүргізілген. Нәтижесінде, корпоративтік табыс салығы (КТС) 30 пайыздан 20 пайызға дейін, қосымша құн салығы (ҚҚС) 16 пайыздан 12 пайызға дейін төмендеді. Жеке табыс салығы (ЖТС) және әлеуметтік салықтар тиісінше 15-20 пайыздан 10 пайызға және 13-5 пайыздан 11 пайызға дейін азайды. Салық кодексіне енгізілген өзгерістер экономиканы әртараптандыру, елдегі бизнесті жүргізу жағдайын жақсарту, көлеңкелі бизнестің жолын кесу және елдегі инвестициялық тартымдылықты арттыруға бағытталғаны сөз болған.
2008 жылы отандық нарықтағы бәсекелестікке теріс ықпал етуде деген себеппен жекелеген субъектілер үшін салықтық жеңілдіктер мен преференциялар саны қысқартылды.
Корпоративті табыс салығы 15 жыл бұрынғы мәнге оралмақ
Үкімет қазіргі 20 пайыздық корпоративтік табыс салығын 25-30 пайызға көтеруді жоспарлап отыр. Естеріңізге сала кетейік, 2008 жылға дейін аталмыш салық мөлшері 30 пайыз деңгейінде болған.
2007 жылы ел прогрессивті шкаладан 10 пайыздық біркелкі мөлшерлемеге көшті. Жаңа кодекс жеке табыс салығы ставкаларының прогрессивті көп деңгейлі шкаласын қайтаруды жоспарлап отыр. Жобаның түсіндірме жазбасында прогрессивті шкаланың негізгі мәні – салықтық әділеттілік пен табысты қайта бөлу деп көрсетілген.
Салық кодексінің жобасының түсіндірмесінде: «20 пайыздық мөлшерлеме басқа елдермен салыстырғанда төмен. Соңғы жылдары Қазақстанда КТС-тің тиімді мөлшерлемесі 2,9 пайыздан 3,8 пайызға дейін өзгереді, мұның өзі төмен көрсеткіш. Мұның басты себебі – аумаққа байланысты және жекелеген қызмет түрлері үшін белгіленген (лизинг, инвестициялық келісімшарттар/келісімдер бойынша экономиканың басым секторлары білім беру, медицина және т.б.) бірқатар салықтық жеңілдік делінген.
ҰЭМ КТС бойынша сараланған мөлшерлемелер «қызметтің кірістілігін және жалпы салық жүктемесін ескере отырып, ауыртпалық деңгейін әділ бөлуді» қамтамасыз ететінін атап өтті.
«Қаржы секторы, ойын бизнесі, жер пайдалану сияқты экономиканың кейбір салалары айтарлықтай табысты. Жаңа Салық кодексінің жобасын әзірлеу кезінде экономиканың әртүрлі салаларында сараланған салық ставкаларына көшу, оның ішінде банктік және шикізат секторлары үшін, ойын бизнесі үшін салық ставкасын 25-30 пайызға дейін арттыру мәселесі қарастырылуда.
Halyk Finance сарапшылары Үкіметтің КТС ставкалары бойынша ұсыныстарына «үлкен сұрақтар» қойды. Олар билік мұндай тәсілдің әділдігін негіздемейді, жекелеген салалар үшін КТС ставкаларын неге көтеру керектігін және осы салалар неге таңдалғанын түсіндірмейді деп санайды. Halyk Finance тау-кен және мұнай секторлары үшін КТС ұлғайтудың қажеті жоқ деп санайды. Оның орнына барлық жер қойнауын пайдаланушылар мен табиғи шикізатты бастапқы өңдеушілер үшін үстеме пайда салығын қайтару ұсынылады.
Жеке табыс салығы қайта прогрессивті шкаламен есептеледі
2006 жылға дейін Қазақстанда жеке табыс салығының ставкалары 5 пайыздан 20 пайызға дейін (5%, 10%, 15% және шекті мәндерден асып кетсе 20%) жететін төрт сатылы прогрессивті шкаласы қолданылды. 2007 жылы ел прогрессивті шкаладан 10 пайыз біркелкі мөлшерлемеге көшті. Жаңа кодекс жеке табыс салығы ставкаларының прогрессивті көп деңгейлі шкаласын қайтаруды жоспарлап отыр. Жобаның түсіндірме жазбасында прогрессивті шкаланың негізгі мәні салықтық әділеттілік пен табысты қайта бөлу болып саналады деп көрсетілген.
Ұлттық экономика министрлігінің мәліметінше, қазір пассивті кіріс пен жалақыны арттырудың 3-4 сатылы шкаласын белгілеу мәселесі қарастырылуда. 2006 жылға дейін қолданыста болған масштабты қалпына келтіру жоспарда жоқ. Жоғары кірістер үшін мөлшерлемелерді де жоғары етіп белгілеу арқылы тәуекелдер азаяды. Мұндай жалақыны ірі квазимемлекеттік, тау-кен өндіруші компаниялардың, банктердің және басқалардың қызметкерлері алады, мұнда барлық операция ашық және жалақыны жасыру тәуекелдері аз. Сондай-ақ кірісті жасыру арқылы салықтан жалтарудың алдын алу құралдарының бірі – 2025 жылға жоспарланған жалпыға бірдей декларациялауға толық көшу болмақ.
Сонымен бірге салық төлеушілердің жекелеген санаттары үшін жеке табыс салығын ұлғайту кірістерді жасыруға немесе кем көрсетуге (еңбекақыны салықтар мен шегерімдерсіз «конвертте» төлеуге) әкелуі мүмкін екенін жоққа шығаруға болмайды. Бұл тұрғыда ведомство салық шкаласының нақты моделі және оны қабылдау мерзімі әлі де пысықтауды қажет етпек.
Мысалы, Halyk Finance сарапшылары біркелкі мөлшерлемеге көшу қате болды деп санайды. Сондықтан прогрессивті жеке салық салу шкаласы қоғамдағы кірістерді әділ бөлу үшін неғұрлым қолайлы әлеуметтік-экономикалық жүйені қалыптастырады деген пікірде. Сарапшылардың пікірінше, прогрессивті шкалаға оралу мұнайдан бөлек, бюджетке түсетін кірісті арттырады. ЭЫДҰ-ның 2020 жылғы есебінде Қазақстан ЖТС прогрессивті жүйесіне белгілі бір тәуекелдер мен проблемалар жойылғаннан кейін ғана ауысатыны жайлы сөз болған. Баяндамада 2010 жылдан бері ұзақ уақыт бойы жалпыға бірдей табыс декларациясын енгізе алмағаны айтылған.
Қосымша құн салығы өзгереді
Қазақстандағы ҚҚС мөлшерлемесі әлемдегі ең төмен ставкалардың бірі – 12 пайыз. Ал Ресейде, Беларусь мемлекетінде, Арменияда – 20 пайыз, ЭЫДҰ елдерінде 27 пайызға дейін жетеді. Қазақстанда ҚҚС төлейтіндердің қатарына қосу шегі посткеңестік елдермен және ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда ең жоғары көрсеткіштердің бірі болып табылады. Яғни, 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап 20 мың АЕК немесе 153,1 мың АҚШ доллары.
Қазақстанда салық салудың оңайлатылған нысаны бойынша жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлер үшін шегі бойынша жалпы ережеден ерекшелік бар.
Бұл ретте әлемдік тәжірибеде әлеуметтік маңызы бар тауарлар үшін сараланған мөлшерлемелер қолданылады. Алайда халықаралық тәжірибе көрсеткендей, салықтық мөлшерлемесі жоғары елдерде жекелеген тауарлар үшін төмен ставкалар қолданылады. Бірақ бірнеше салық мөлшерлемелерінің болуы салықты басқаруды едәуір қиындатады.
Экономиканың әртүрлі салалары үшін ҚҚС мөлшерлемесі әртүрлі болады деп жоспарлануда. Бұл ретте жаңа Салық кодексін қарау жөніндегі отырыстарда Uchet.kz негізін қалаушы Максим Барышев ҚҚС мөлшерлемесінің ұлғаюына қарсы көзқараста екенін ашып айтқан.
Ол 2022 жылдың 1 қаңтарынан бастап 20 мың ҚҚС бойынша ең төменгі шекті мән белгіленгенін атап өтті. Бұл – жылына 69 миллион теңге немесе күніне 189 041 теңге.
«Яғни, дүкендерден сатып алатын азық-түлік, киім, аяқкиім, бензин секілді барлық тауардың құрамында ҚҚС бар. Бұдан түпкілікті тұтынушы зардап шегеді. Сонымен қатар адамның табысы төмен болған сайын соғұрлым қаржылық ауыртпалықты сезінеді. Мен ҚҚС мөлшерлемесін көтеруге үзілді-кесілді қарсымын», – дейді Барышев.
Сарапшы екі қазақстандықтың мысалында түсіндіреді: біреуі 100 мың теңге, екіншісі – 10 миллион теңге табады. Бірінші тұтынушы қоржынында тамақтану шығындары мен қызметтерге базалық қажеттіліктер толығымен осы 100 мың теңгені құрайды, оның ішінде барлық жалақының 12 пайызы ҚҚС-на кетеді. Бұған дейін оның жалақысынан мемлекетке басқа да салықтар төленетінін ескеріңіз.
Біздің екінші кейіпкеріміз табысының шамамен 1/5 бөлігін негізгі қажеттіліктерге жұмсайды, яғни 2 миллион теңге. Қалған 8 пайызын бұл азамат депозитке салады немесе инвестициялайды. Оған тиесілі ҚҚС шығындары тек 2,4 пайызды құрайды. Мысалдардан көріп отырғанымыздай, Қазақстандағы ҚҚС, әсіресе кедей қазақстандықтардың қалтасына қатты батады. Сарапшы «бөлшек салықты әкімшілендірудің қарапайымдылығы мен жеңілдігі қазақстандықтарға тауарлар мен қызметтерді сатып алу кезінде алты есе аз төлеу арқылы салық шығындарын үнемдеуге мүмкіндік береді» деген пікірде. Нәтижесінде, мемлекет салықтарды жеңілдетіп, қысқарта отырып, бизнес-ортаны едәуір жақсарта алады, кәсіпкерлер салықтарды төлеудің түсінікті және қарапайым ережелерін алады, ал азаматтар өз шығындарын едәуір қысқарта алады.
Арнаулы салық режимдерін реформалау
Жаңа салық кодексінде бұл бағытта келесідей тәсілдер ұсынылуда:
– ұқсас шарттармен режимдерді біріктіру;
– талап етілмеген режимдерді жою;
– нақты қолдану деректерін ескере отырып режимдерді қолдану шарттарын қайта қарау;
– бөлшек салық режимін жетілдіру.
Сондай-ақ ҰЭМ Арнайы салық режимдерінің санын қысқартуды көздейді. Ведомство өкілдері режимдердің, олардың шарттарының, критерийлерінің шамадан тыс көптігі оларды қолдануды және салықтық әкімшілендіруді айтарлықтай қиындататынын айтты. Үкімет ұсыныстарында қалыптасқан халықаралық салық салу практикасы шағын бизнес субъектілеріне қатысты екі негізгі тәсілді көздейтіні атап өтілген. Жеңілдетілген салық салу – шағын кәсіпорындар үшін салықтардың барлық түрлерін сол күйінде қалғанымен, оларды есептеу мен өндіріп алу тәртібін жеңілдетуді көздейді.
«Бай-бағланға» бағытталған салық
Ведомство жылжымайтын мүлікті, көлік құралдарын, алкоголь және темекі өнімдерін сәнді заттарға жатқызуды жоспарлап отыр. Үкімет осындай заттарға салық салу тәсілдерін пысықтауда.
ҚР ҰЭМ мүлік, көлік және жанама салықтар бойынша жоғары ставкалар көптеген елдерде қолданылатынын атап көрсетеді. Мысалы, Қытай, Швеция, АҚШ және Франция секілді елдер мүлік, көлік және жанама салықтар арқылы сәнді тауарларға салықты күшейтеді. Кейбір елдер люкс санатындағы тауарларға жалпылама салықтан бөлек салық салады.
Салықтық жеңілдіктер тиімділігі артпақ
Жалпы алғанда, мемлекеттің белгілі бір салық саясаты шеңберінде салықтық жеңілдіктер беруі орынды. Себебі мұндай жеңілдіктер экономикалық дамуды ынталандырады және инвестиция тарту құралы ретінде қызмет етеді. Бірқатар жеңілдіктер әлеуметтік сипатта немесе тұтынушы шығындарын азайтуға бағытталады. Бірақ бұл жиналған салық көлемін азайтып қана қоймай, салық төлеушілер арасында үнемі жеңілдіктерге арқа сүйейтіндей әдет қалыптастыруы мүмкін. Қазақстанда салықтық жеңілдіктер түсінігі нақты реттелмеген.
Мысалы, 2021 жылы қолданылған салықтық жеңілдіктер мөлшері 8,1 трлн теңгені құрады. Оның ішінде тек тауарлар экспортына ҚҚС нөлдік ставкасын қолдану есебінен 3 трлн теңге немесе 37 пайызды құрады.
Halyk Finance сарапшылары салықтық субсидиялардың көп бөлігі тиімді пайдаға аспағанын және бәсекеге қабілеттіліктің өсуіне және экономиканың әртараптандырылуына алғышарт бола алмағанын атап өтті. Олар Қазақстандағы салықтық жеңілдіктер жүйесін түбегейлі қайта қарау қажет деген пікірде. Сонда ғана салықтық әкімшілендірудің репрессиялық және сыбайлас жемқорлық сипаты жойылып, кейбір салық ставкаларын ұлғайтудың да қажеті болмай қалуы мүмкін.
Кәмила ЕРКІН