Бүгінде қолданыстағы заң қайтыс болған балалардың мәйітін бұзып, ағзаларын алуға тыйым салады. Бұл кезінде әлемде кең етек алған балалар саудасына тосқауыл қою үшін жасалған еді. Үкімет, тіпті ауру адамдардың да органдарын пайдалануды ұсынды. Мемлекет неге бұған барғалы тұр? Отандық трансплантологияның жағдайы сонша нашар ма?
Жасыратыны жоқ, Қазақстан қоғамында «қайтыс болғанның ағзалар донорлығы» деген сөздің өзін естісе, жұрт жаға ұстайды. «Адамды малша сойып, ішек-қарнын ақтаруға бола ма?» деп шошынып жатады әлеуметтік желіде пікір білдіргендер. Бұған халықтың осы саладағы сауатын ашу жұмыстарының жеткіліксіздігі де ықпал етіп отырса керек.
Басқаны айтпағанда, Денсаулық сақтау министрлігі Еуропадағыдай «Ағзалар доноры күнін» биылғы 9 қазанда республикада алғаш рет атап өтті. Еуропалық ағзалар донорлығы және трансплантаттау күні медицинаның осы маңызды саласына деген қоғамның сенімін нығайту мақсатында әлемде 1996 жылдан өткізіліп келеді.
Батыста ағзалар донорлығына қатысты насихат пен жарнама аса агрессивті жүргізіледі. Мысалы, қоғамдық маңызды іске үлес қоспай, әлдебір наным-сеніміне орай «ішкі құрылыстарын өзімен бірге көрге ала кетуді» қалайтын адамдарды қатты айыптайды. Діндарлар бақи дүниеде ағзалар емес, адамның пәк жаны маңызды екенін жұртшылыққа түсіндіреді. Бұқара көп жиналатын орындарда өлгеннен кейінгі донорлыққа үгіттейтін плакаттар ілініп, үкіметтік емес ұйымдар үнпарақтар таратады.
Мысалы, АҚШ-та кезекті рекорд тіркелді: 95 жастағы америкалық Сесил Локхарт ел тарихындағы ең кәрі «өлгеннен кейінгі донор» атанды. Жуырда Құрама Штаттарда тағы бір жаңа рекорд жасалды: органдарды алмастыру саны 40 мыңға жеткен. Трансплантациялар саны жеті жыл қатарынан өсіп жатыр. Өзге дамыған елдерде де донорлықтың бұл түрі жүйелі жолға қойылған.
Қазақстанда ше? Бізде ағзаларды трансплантаттау бойынша 2 475 ота жасалды. Бұл – көркем көрсеткіш болар еді, бірақ ол соңғы 10 жылдағы жиынтық сан. Денсаумині донорлық ағзалардың жетіспеушілігі проблемасы ушыққанын ашық айтты. 2022 жылы тек 4 адам ғана қайтыс болғаннан кейінгі донор болған: олар 16 адамның өмірін сақтап қалды. 2023 жылы мұндай донорлар саны 5 адамға дейін өсті. Олар 12 пациенттің өмірін ұзартты.
2023 жылғы қыркүйектегі жағдай бойынша ДСМ-нің «Транспланттауды және жоғары технологиялық медициналық қызметтерді үйлестіру республикалық орталығының» күту парағында бүйрекке, бауырға, өкпеге, жүрекке, «жүрек-өкпе» кешеніне мұқтаж 3 953 сырқат кезекке тұрған. Мамандардың айтуынша, қазақстандықтар дәрігерлерге дүниеден өткен адамдардың ағзаларын бермей қасарысып жатқанда, биылдың өзінде күту парағында тұрған жүзден аса адам көз жұмды.
«Қазір донорлық органдарды күткен пациенттердің саны өсіп барады. Күту парағында тұрған трансплантацияға зәру 4 мыңдай сырқаттың 106-сы – балалар. 2023 жылғы 5 айда күту парағында тұрған 111 адам өліп қалды», – деп хабарлады Денсаулық сақтау министрлігі.
Ведомствоның дерегінше Қазақстанда биылғы қаңтар-мамыр айларында органдар трансплантациясы бойынша небәрі 95 операция ғана жасалды. Соның ішінде тек 1 отада ғана өлгеннен кейінгі донордың ағзасы пайдаланылыпты.
Бұл ретте Транспалантациялық қызмет 35 әлеуетті донорды таба алған. Бірақ олардың 26-сы артында қалған жұбайлары, туысқандары ағзаларын алуына рұқсат етпей қойған.
Жалпы, 2012 жылдан 2023 жылғы тамызға дейінгі аралықта Қазақстанда барлығы 2 475 трансплантаттау жасалды. Ең көп ота бүйрекке қатысты. Тарата кетсек, 1 833 бүйрек трансплантациясы, 472 бауыр, 90 жүрек, 19 өкпе, 2 ұйқы безі, 59 қабықша-роговица трансплантациясы жасалды.
Соның ішінде басым көпшілігі, 83,4% – тірі донорлардан алынды. Он жылдықтағы қайтыс болғаннан кейінгі донорлардың үлесі – 16,6%.
Қазақстанда ағзаларды трансплантаттау бойынша алғашқы операция сонау 1979 жылғы 17 сәуірде тіркелді: Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығында жүргізілді, бұл донорлық бүйректі трансплантаттау болды. Ал 2012 жылы өлгеннен кейінгі донордың ағзасы тұңғыш рет пайдаланылды. 8 тамызда «ҰҒХО» КеАҚ-да созылмалы жүрек жеткіліксіздігі бар пациентке донорлық жүрек қондырылды. Яғни, еліміздің бұл тұрғыдағы ғылыми әлеуеті зор. Соған қарамастан сала тоқырап тұр.
Өзі үнсіз. Туысы неге қарсы?
Денсаулық сақтау министрлігінің Медициналық және фармацевтикалық бақылау комитеті «Кейбір заңнамалық актілерге денсаулық сақтау саласындағы нормалардың артық (шамадан тыс) заңнамалық регламенттелуін болдырмау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңының жобасын әзірледі. Бұл құжат осы күйде қабылданса, салада бетбұрыс болады.
Біріншіден, министрлік өлгеннен кейінгі ағза донорлығына азаматтардың келісімін сұрамауды ұсынып отыр. Кім үзілді-кесілді қарсы болса, көзі тірісінде бас тартуын рәсімдеуі тиіс. Рәсімдемесе, келісті деп саналады. Мұны заңдастыру үшін заң жобасында Денсаулық кодексінің 209-бабының 8-бөлімінен «келісімі» деген жалғыз сөзді алып тастау қарастырылған.
«Ағзалардың, ағза бөлігінің, тіндердің, тін бөлігінің қайтыс болғаннан кейінгі донорлығына құқығын білдірген азаматтардың Тіркелімінде Қазақстан азаматының қайтыс болғаннан кейін оның ағзаларын (ағзасының бөлігін), тіндерін (тінінің бөлігін) трансплантаттау мақсатында алудан бас тартуы туралы ерік білдіруін тіркеу медициналық-санитариялық алғашқы көмек көрсететін медициналық ұйымға тікелей жүгінген кезде немесе «Электрондық Үкіметтің» уеб-порталында жүргізілуі мүмкін», – делінген бұл баптың жаңа редакциясында.
Не өзгермек? Қолданыстағы Денсаулық кодексінің дәл осы бабы Қазақстанда екі тіркелімді жүргізуді көздейді. Біріншісі – өлген соң донор болудан бас тартушылардың тізімі. Екіншісі – бақилық болғанда ішкі ағзаларын өзгелерге табыстап, қайырымдылық жасағысы келетін азаматтардың тізімі. ДСМ осы соңғы тізімді жоюды ұсынып отыр.
Өйткені қазақстандықтар көзі тірісінде өз органдарын мемлекетке сеніп тапсырғысы келмейді. «Науқастанып, ауруханаға түссем және әлгі тізімде тұрғанымды көрсе, дәрігерлер емдемей қояды, тезірек өлтіріп, органдарға бөлшектеп алуға ынтығады» деп қорқады. Бұл үрей медицина саласын жайлаған жемқорлықтан туындады. «Қолы мен ары таза емес трансплантолог алмастыратын сау орган іздеген әлдебір бай, билікті тұлғалардан пара алмасына кепіл бар ма?» деген сауал туады.
Министрліктің түсіндіруінше, «келісім презумпциясы» ұғымы енгізіледі.
«Қазақстанда органдар донорлығы және трансплантация саласында күрделі ахуал қалыптасты. Әлеуетті донорлардың туыстары өлген адамның ағзаларын алуға тыйым салады, басым көпшілігінде келісім беруден бас тартады. Осыны ескере отырып, қайтыс болғаннан кейінгі донорлыққа келісім презумпциясын енгізген жөн. Себебі әрбір кәмелетке толған азамат, ақыл-есі түзу адам электронды Үкімет порталы арқылы көзі тірісінде ағза донорлығына қарсылығын білдіре алады. Егер адам қайтыс болғаннан кейінгі донорлыққа наразы екенін білдірмесе, онда дүние салған соң ол орган донорлығына келіскен болып есептеледі. Бұл жағдайда енді туыстарының келісімі талап етілмейді», – деп түсініктеме берді ведомство.
Ауру ағза айығуға дәнекер ме?
Заң жобасындағы екінші жаңалық – министрлік жас шектеуін жоюды ұсынды. Қолданыстағы Денсаулық кодексінің 212-бабында: «18 жастағы және одан үлкен, миының бір жола семуі расталған, ағзалары, тіні реципиентке трансплантаттау үшін пайдаланылуы мүмкін адам қайтыс болғаннан кейінгі донор болуы мүмкін» деп нақты жазылған. Денсауминнің ұсынысы өтсе, 18 жасқа қатысты тыйым жойылып, одан жас балалар да қайтыс болған соң донорға айнала алады.
Министрлік бұған «донорлық органдарды трансплантациялауға мұқтаж балалардың көбеюі итермелеп отырғанын» алға тартты.
«Күту парағында тұрған балалар саны 100-ден асып кетті. Сондықтан қайтыс болғаннан кейінгі донорлардың жасын шектеуді жою ұсынылады. Ары қарай халықтың, сондай-ақ медициналық қызметкерлердің арасында жоспарлы түрде түсіндіру жұмыстарын жүргізу қажет болады», – деді министрлік мамандары.
Үшіншіден, ауру адамдардың ағзаларын алуға да жол ашпақ. Денсаулық кодексінің 209-бабының 5-бөлімінде: «Инфекция жұқтырған тірі кезіндегі донордан немесе қайтыс болғаннан кейінгі донордан ағзаларын, тіндерін реципиентке трансплантаттау үшін алуға тыйым салынады» деп қадап айтылған. Министрлік осы бапта тек инфекция жұқтырған донорлардың ағза-тіндерін «инфекция жұқтырмаған» адамдарға алмастыруға ғана тыйым салған жөн деген байламға келді.
«Трансплантацияны қажет ететіндердің саны әлеуетті донорлардан бірнеше есе асып түседі. Мұның сыртында әлеуетті донорлардың инфекция жұқтыруы де олардың қатарын қатты сиретеді. Сонымен бірге Күту парағында гепатитпен ауыратын реципиенттер бар, оларға дәл сондай дерті болған өзге қайтыс болғаннан кейінгі донорлардың ағзаларын салуға болар еді. Мәселен, мерез (сифилис) донорлық үшін қарсы көрсетілім болып табылмайды. Бүгінде әлемдік трансплантология тарихында мерездің трансплантатталған орган арқылы донордан реципиентке трансмиссиясының бірде бір оқиғасы тіркелмеген», – деп мәлімдеді министрлік.
Мамандардың айтуынша, теория бойынша бұл инфекцияны беру қаупі 0,15%-дан аспайды. Яғни, бәрібір қауіп бар. Бұл қатер жоққа теңелуі үшін донорлық орган дұрыс консервациялануы, әлеуетті донорды жансақтау бөлімінде емдеуде соңғы буындағы антибактериалдық препараттар қолданылуы тиіс. Ол талаптардың бәрін біздің медициналық ұйымдар мүлтіксіз сақтай ма?
Бұған қоса, Қазақстанда қазірдің өзінде органын алып, реципиенттерге трансплантаттауға болатын «донорлардың инфекциялық дерттерінің тізбесі» бар екен, оған тіпті гепатит пен АИТВ (ВИЧ) кіреді. Ондай жұқпалы дерттердің тізбесі халықаралық хаттамаларда да бекітілгені, әлемдік тәжірибе, жекелеген нәтижелер арқылы расталғаны айтылды.
Әрине, мұның бәріне Денсаулық сақтау министрлігі еріккеннен барып отырған жоқ. Транспланттауды және жоғары технологиялық медициналық қызметті үйлестіру жөніндегі республикалық орталық мамандарының есептеуінше, қазіргі қарқынмен күту парағында тұрған сырқаттар органға қол жеткізуі үшін шамамен 400 (!) жыл күтуі керек. Бұл тапшылық елде трансплантаттаудың «қара нарығының» дамуына соқтырды.
Елдос СЕНБАЙ