Бұл үшін азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етілуге міндетті. Ал азық-түлік қауіпсіздігі бірінші кезекте ветеринария саласына да байланысты. Осындай стратегиялық маңызы бар сала ұзақ жылдар бойы деградацияланып, кері кетті. Енді Үкімет оны реформамен түзеп, жаңғырулармен жандандырып, мол қаржымен қуаттандыруға ниетті.
Ветеринарлыққа жастар неге қызықпайды?
Саланың жағдайы жыларман күйге жеткені сонша, бұған тікелей Президенттің араласуына тура келген еді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2021 жылғы Жолдауында саланың қордаланған мәселелеріне жеке тоқталып, түбегейлі реформа жүргізуді жүктеді.
«Мал басының амандығы және өнімділігі жергілікті ветеринарлардың тиімді жұмысына байланысты. Бұл түптеп келгенде, ауылдағы ағайынның әл-ауқатына тікелей әсер етеді. Ветеринария саласын жетілдіру қажет. Бұл салада орталық пен өңірлер арасындағы міндеттер мен құзыреттер нақты бөлінуі керек. Ветеринария қызметі қазіргі заман талабына сай болмаса, ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспортын арттыру мүмкін емес. Сондықтан осы салада жүйелі жұмыс атқарылуға тиіс», – деген еді Қасым-Жомарт Кемелұлы.
Сол жолы ел Президенті бұл саладағы процестерді толық цифрландыруды, мәлімет жинауды жүйелі, дұрыс жолға қоюды және оны автоматтандыруды, маман даярлау ісін жетілдіруді және олардың жалақысын көбейтуді тапсырды. Үкімет жыл соңына дейін ветеринария жүйесін реформалау жөнінде нақты шаралар қабылдауға міндеттелді.
Ескі Үкімет бұл міндет үдесінен шыға алды деу артық айтқандық. Саладағы қордаланған көптеген проблема бүркемеленген күйі қалды.
Не шешілді? Ветеринар мамандардың жалақысы көтерілген. Бірақ әлі де жоғарылатуды қажет етеді: орташа республикалық жалақы көлемінен әлдеқайда төмен.
Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, ветеринарлық қызметпен шұғылданатын қызметкерлердің орташа айлық атаулы жалақысы 220 мың теңгені құрайды. Бұл бір жыл бұрынғыдан 35,9 пайызға көп. Алайда бұл елдегі орташа айлық жалақыдан (2023 жылғы қарашада 350 542 теңгені құрады) көп төмен.
Десек те, мал дәрігерлері қолдарына анағұрлым аз алатынын айтады. Ветеринарлық санитарлар 100 мың шамасында, ветеринарлық фельдшерлер – 130-150 мың айналасында, ветеринарлық дәрігерлер 200 мыңдай ғана алады.
Салдарынан, бұл салада істеуге жастар қызыға бермейді. Сырқаттанған жануарларды емдеуге келетін «айболиттердің» арасында жас мамандар некен-саяқ көрінеді.
Баспана мәселелері де көп жерде шешіле қоймаған. Аз жалақы үй сатып алмақ түгіл, ипотека рәсімдеуге де жарай бермейді.
Бұған қоса, олардың жұмысы да ауыр: ауыл ветеринары Батырболат Қайдарұлының әңгімелеуінше, жұмыс режимі нормаланбаған, таңнан кешке дейін еңбек етуге тура келеді. Әсіресе, қыс айларында жұмыс қызады: қаңтар-ақпанда төрт түлік төлдей бастайды. Оның барысында түрлі қиындықтар туындап, ветеринарды түн ішінде шұғыл шақыруы мүмкін. Көбісінің аршылмаған жолдарды еңсерер көлігі де жоқ.
Малға, құстарға вакцина салу науқанын жүргізіп, бірнеше рет сүрлігеді. Әрбір малды, әсіресе жылпың тауық, қаз бен үйректі ветеринарлар негізінен өздері аулап, ұстауға мәжбүр: кейбір ауылдықтар вакцина атаулыны жақтырмай, мал-құстарын ұстап беруге құлық таныта бермейді екен. Кейбірі далаға қоя береді. Оларды да қайырып, қуалап, ұстау керек. Олай жасамаса, салғырт қараса, құс тұмауынан бес миллионнан астам үй құсы қырылып қалған 2021 жылғы оқиға қайталануы мүмкін. Елде мал аурулары да өрши бастапты. Келесі жолы оралармын деп қол сілтесе, бұл жол шығынын арттырады.
Әрбір қораны да бірнеше рет өңдеуі керек, талап солай. Оны түсінбеген мал иелері «неге қайта-қайта келе бересің?» деп ашуланып, есіктерін ашпай қоюы мүмкін.
Қағазбастылықпен күрес жүруде
Президент тапсырғалы салада цифрландыру жұмыстары жүргізіле бастады. Бұл – маңызды жұмыс. Себебі ветеринариялық қызмет жұмысы цифрлық форматқа көшірілсе, бір жағынан бұл Қазақстандағы эпизоотиялық ахуалды бақылауды жақсартады, осылайша елдегі, дүкен сөрелеріндегі мал шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі. Екінші жағынан, цифрландыру ветеринар мамандарды қағазбастылықтан босатып, негізгі функцияларын орындауына мүмкіндік береді.
Әзірге ветеринарлар толтыратын қағаздар, тапсыратын есептер жетерлік. Тіпті, әр препарат, вакцина үшін есеп беру керек.
«АӨК Экономикалық саясат талдау орталығы» ЖШС төрағасының орынбасары Шалқар Амантұровтың айтуынша, оның кәсіпорны қазақстандық мал шаруашылығы үшін маңызды, бірақ ескірген жүйелерді пысықтап, жаңа жүйелерді әзірледі. Олардың қатарында біріншіден, Vetlab жүйесі жасалды, ол ветеринариялық зертханалық зерттеулерге арналған. Екіншіден, «РПО» жүйесі ауыл шаруашылығы жануарлардың аса қауіпті ауруларының ошақтарын орталықтандырылған түрде тіркеуге алады.
Үшіншіден, процессингтік орталық жануарлардың жеке нөмірлерін генерациялаумен және берумен, оларға мониторинг жүргізумен айналысады. Төртіншіден, «Ветеринариялық-санитариялық сараптама» жүйесі сою пункттерінде эспертиза актілерін беру және олардың мониторингі жұмыстарын автоматтандырады. Бесіншіден, Vetmobile атты ветеринариялық дәрігерлерге арналған мобильді қосымша іске қосылған. Алтыншыдан, мал ұстайтын ауылдықтарға, шаруа қожалықтарына, барлық ауыл шаруашылығы жануарларының иелеріне арналған Torttulik мобильді қосымшасы әзірленді.
Озық қарулану бұл салаға да қажет
Бірақ сала бәрібір проблемалардан бас көтере алмай жатыр. Егер бюджеттен тиісті қаражат бағытталса, онда инсинераторлар, Комаров дезинфекциялық қондырғысы (КДҚ) бар арнайы автомашиналарды, жол талғамайтын көліктерді, басқасын сатып алуға мүмкіндік туар еді.
Мысалы, бұрынғы Ауыл шаруашылығы министрі, қазіргі Жамбыл облысының әкімі Ербол Қарашөкеев таяуда өз блогында облыстағы бірқатар ветеринариялық мекемелерге қызметтік жаңа автокөліктер табыстағанын мақтана жариялады. Арнайы жабдықталған ресейлік үлгідегі 10 «УАЗ» көлігі облыстық бюджет есебінен алыныпты. Бәлкім, шетелдік, жайлырақ әрі жолсыздан өту қабілеті жоғары көліктерді алған жөн болар?
Басшылығы ауысқан Ауыл шаруашылығы министрлігі Агроөнеркәсіптік кешенін дамытудың 2021-2030 жылдарға арналған қолданыстағы тұжырымдамасын өзгертуге, соның аясында енді ветеринария саласын дамытуға баса мән беруге талпынып отыр. Мұны ауыл халқы құптары сөзсіз. Әйткенмен, бірінші кезекте Үкіметтің қаржы мен бюджетке жауапты министрліктері және солардың басшылығы отырған Республикалық бюджеттік комиссия құптаса жөн. Ал олар ондаған жылдар бойы ветеринариялық қызметтің стратегиялық маңызын түсінбей, сорақысы сол, түсінгісі де келмей, қаржыдан қағып келді.
Сонымен, Ауыл шаруашылығы министрлігі саланың материалдық-техникалық базасын жақсарту үшін 2030 жылға дейін келесідей қаражат бөлуді сұрады: біріншіден, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қазақстандық мал шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің экспортын сақтау үшін 12,3 миллиард теңге керек екен. Бұл сомаға ветеринариялық лабораторияларға арналған заманауи зертханалық жабдықтар сатып алынады.
Екіншіден, 1,5 миллиард теңге берсе, мемлекеттік ветеринариялық-санитариялық инспекторларды қамтамасыз ету үшін оларға қажетті жабдықтар, нақтылағанда, азық-түлік қауіпсіздігі бойынша сынама алуға арналған құралдар, термоқондырғылар, жеке қорғаныс құралдары, видеорегистраторлар, планшеттер сатып алынбақ.
Үшінші бағыт ең көп шығынды талап етеді: жалпы сомасы 21 миллиард теңге қажет. Толыққанды қаржыландыру болса, онда 695 бірлік арнайы техника салаға жол тартады. Оның арасында инсинераторлар, арнайы Комаров дезинфекциялық қондырғысы бар автомашиналар, жол талғамайтын автомашиналар, ветеринариялық пунктері бар аудандық ветеринариялық станциялар, әкімдіктер жанындағы мемлекеттік ветеринариялық ұйымдар үшін ауыл шаруашылығы жануарларын тасымалдауға арналған тіркемесі бар автомашиналар және басқасы алынатын көрінеді.
Төртіншіден, әкімдіктер құрған ветұйымдар үшін ветеринариялық іс-шараларды, соның ішінде малды сәйкестендіру, одан қан сынамаларын алу, вакцинациялау және өзге шараларды жүргізу кезінде малды қамап, қысып ұстайтын қондырғыны – жылжымалы бөліністерді сатып алу үшін жалпы сомасы 1,5 млрд теңге сұралды.
Жалпы, Қазақстанның мал шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің экспортық әлеуетін және экспорты көлемін сақтау үшін де ветеринария саласы озық дамытылуы, заманауи зертханалық жабдықтармен мұздай қарулануы тиіс. Олай болмаған соң республикаға қаншама рет санкция салынды, отандық ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алудан қаншама ел бас тартып, бизнес шетелдік нарығын жоғалтты.
«АШМ қарамағындағы қолданыстағы ветеринариялық зертханаларда материалдық-техникалық жарақтандыру жеткіліксіз, «Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы» Кеден одағының техникалық регламентіне сәйкес белгіленген 75 антибиотиктің тек 7 түрін анықтау бойынша ғана зерттеулер жүргізе алады. Қалғаны бойынша көршіге тәуелді», – деп шындықты айтты министрлік мамандары.
Зертханаларды жабдықтармен соңғы жарақтандыру сонау 2008 жылы жүргізіліпті. 15 жыл бұрын сатып алынған жабдықтардың өзі қазіргі уақытта ескірген, үлкен бөлігі өндірістен шығарылған.
Ендеше Үкіметтің дәл ветеринариялық қызметке келгенде, «шығайбайлана» бермей, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, қазақстандық мал шаруашылығы өнімдерінің экспортын сақтап, арттыру үшін республикалық бюджеттен салаға қаржы бөлгені орынды. Ал АШМ ол миллиардтардың әдеттегідей талан-тараж болмауына жауапты қарауы шарт.
Елдос СЕНБАЙ