Біздің бүгінгі кейіпкеріміз – Айгерім Нұрбаева. Астана қаласында орналасқан Назарбаев университетіндегі Инженерлік және Цифрлық Ғылымдар мектебі «Робототехника және мехатроника» кафедрасында білім алады. Қазір адам мен робот қатынасын, оның индустрияда қолданылуын зерттеп, PHD докторантурада 4-курсын оқып жатыр. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Радиотехника, электроника және телекоммуникациялар» мамандығында оқып, бакалавр дәрежесін алған ол 2018 жылы Назарбаев университетіне робототехника саласын үйрену үшін оқуға түскен. Міне, содан бері осы салада магистр атанып, енді докторантурада ғылыми жұмыспен айналысып жүр. Бүгін біз Айгерімнен аталған тақырып жөнінде сұрап, робототехниканың еліміздегі ахуалы, ғылымдағы қазақ қыздары, қазақ тілінің ғылым тіліне айналу мүмкіндігі, қазақстандық оқу орындарындағы таптаурындар жөнінде тілдесіп, біраз мәселені қаузадық. Ендеше, сол сұхбатымызды қадірлі оқырмандарымыздың назарына зор ықыласпен ұсынғалы отырмыз!
«Жасап жатқан жобам – Адам мен роботтың физикалық интеракциясы»
– Айгерім, өзіңіздің мамандығыңыз, ғылыми жобаңыз жайлы, оған түсуге кім ықпал еткені жөнінде сөз қозғасақ. Әңгімемізді әуелі осыдан бастайықшы.
– Негізі, докторантураға түсуіме себепкер болған адам – менің италияндық профессорым Маттео Рубаготти. Ол бізге магистратурада оқып жүрген кезімде бір пәннен сабақ берген. Сол кісінің сабақ беруі өте қатты ұнаса керек, ғылымға деген қызығушылығымды одан әрі оята түсті. Өйткені профессордың түсіндіруі, адамды бағалауы қатты ұнады. Сосын профессор маған түрлі жоба ұсынды. Одан кейін «Айгерім, егер докторантураға түссең, біз бірге осы жобаны жалғастыра аламыз» деп айтты. Міне, сол ұсыныстан кейін ғылым жолына толықтай аяқ басып келе жатырмын десем, қателеспеймін. Менің қазіргі жасап жатқан жобам – Адам мен роботтың физикалық интеракциясы.
– Бұл нені білдіреді?
– Ол – бір ортада, әсіресе өндірісте адам мен роботтың бірге жұмыс істей алуы. Себебі бұл – әлем үшін өте маңызды сала. Робототехника бірнеше салаға бөлінеді: автопилотты әуе роботтары, әлеуметтік роботтар (адам секілді роботтар), жасанды интеллект, өнеркәсіптік роботтар, медициналық роботтар, манипулятор роботтар, Augmented Reality (Арнайы көзілдірік арқылы айналаны виртулады заттармен немесе анимациямен толықтыру), Tensegrity Systems (арнаулы таяқшаларды бір-бірімен арнаулы жіп арқылы байланыстырып жасалған берік жүйе). Біз Physical Human-Robot Interaction (ағылшынша атауы) атты тақырыпты зерттеу үстіндеміз. Менің зерттеуімде баса мән берілген тұсы – адам-робот қатынасы, соның ішінде оның индустрияда қолданылуы.
– Сонда роботтар қандай функцияның негізінде жұмыс істейді?
– Робот арнайы сенсорлардың көмегімен адамның қайда жүргенін анықтап, арнайы жазылған алгоритм бойынша әрекет етеді: мысалы, адам роботтың жанына тым жақын келсе, робот тоқтауға міндетті. Мен сол адам мен роботтың бір ортада қауіпсіз және тиімді жұмыс істеуін зерттеумен айналысу үстіндемін. Мен эксперименттер барысында индустриялық UR5 робот-манипуляторын қолданамын. Роботты басқару үшін ROS (robot operating system) деп аталатын жүйе бар. Сол жүйемен жұмыс істеу үшін міндетті түрде Python, С++ кодтық тілдерін білу маңызды. Роботты виртуалды түрде тексеретін симмуляторлар да бар. Мен өз жобам үшін CoppeliaSim деп аталатын симмуляторды қолдандым. Оның ішінде роботты басқару үшін LUA тілін білуім қажет болды. Міне, осылардан соң, робот сынақтан өтеді. Ал сынақ нәтижелерін визуализациялау үшін Matlab немесе Matplotlib пакетін қолданамын.
– Робототехникаға деген қызығушылығыңыз қай кезден басталды?
– Маған кішкентай кезімнен физика, математика мен қатар гуманитарлық саладағы сабақтар да ұнайтын, өлең де жазған кездерім болған. Бірақ математика мен физикаға деген құштарлығым артып, мектепті бітірген соң, Астанаға «Радиотехника, электроника және телекоммуникациялар» мамандығына түстім. Алғашында таңдаған мамандығым түсініксіз болды. Себебі қандай бағытта, не жұмыс істейтінімді білмедім. Одан бөлек, курс кезінде тәжірибеден өтуге барғанымда жұмыс берушілер қыздарды жұмысқа алғысы келмейтінін байқадым. Мысалы, біз 4-курстың соңында "ҚазТелеРадиода" жұмыс істегенбіз. Сол уақытта жұмыс беруші бізге «келесіде ұлдарды жіберіңдерші» деп айтқан. Бір жағынан бұл өте әділетсіздік еді. Қыздар сабақты жақсы оқиды. Ал ұлдар 3-ке оқыса да, оларды жұмысқа алады. Айтылатын жауап мынау: «біз сендерді антеннаға шығара алмаймыз ғой», «сен қызсың ғой» деген таптаурындар. Дегенмен ол жерде күн сайын антеннаға шығу маңызды емес еді. Осыдан кейін көп ойлана бастадым. Демек, мені қыз болғаным үшін жұмысқа алмайды екен. Енді не істеу керегін ақылға салып, таразыладым. Сол арада қуанышыма орай «Роботек» деген робототехника мектебіне жұмысқа тұрдым. Ол – балаларға робототехниканы үйрететін мектеп еді. Негізгі бітірген мамандығым радиоэлектроника болғандықтан, робототехникаға тікелей қатысы жоқ. Дегенмен базалық структура – физика. Сол жердегі басқарушы Санжар Шалқарбек деген жетекшіміз шеберлік сабағын өткізіп, жаңадан ашылған мектепке оқытушылар жинап жатқан. Мен соған 5 күн бойы қатысып, сабақ барысында әртүрлі роботтар құрастырдық. Соңында сол кісі маған менімен жұмыс істегісі келетінін айтып, хабарласты. Бірақ жұмыс үдерісі тек орыс тілінде болды. Өйткені сұраныс солай. Ал менің ол кезде орысшам нашар еді. Сондықтан ба екен, жай ғана тіл білмегенім үшін комплексім де көбейді. Бірақ соған қарамастан, Санжар мырза мені қолдап, «өз сабағыңды, яғни электроника мен робототехниканы білсең болды» деді. «Келешекте тіпті тек қазақ сыныптарын ашамыз, сол кезде дәл сенің көмегің көбірек керек болады» деп те айтты. Осылайша, балаларға робототехниканы үйрете жүріп, өз-өзімді түсіне бастадым. Себебі – біреуге бірдеңе үйрету үлкен жауапкершілік. Сосын саланы зерттей бастап, «оны терең білу үшін не істеу қажет?» деген сұрақтың төңірегінде айналсоқтап қалдым. Содан Назарбаев университетінде робототехникаға тікелей қатысты мамандық барын, оны терең оқытатынын білдім. Құжаттарымды жинап, магистратураға Назарбаев университетіне түстім. Ол кезде ағылшын тілін меңгеру деңгейім қазіргіге қарағанда біраз төмен еді. Оқуға түскенімде 1 жыл бойы тек ағылшын тілін оқыдым. Яғни, ол – академиялық ағылшын тілі. 2017-2018 жылдары менде тек тілдік курс болды. Ол біткен соң, робототехника кафедрасына келдім. Осы жердегі мұғалімдермен таныстым. Лабораторияны көрдім. Сосын менің түйсігім алдамағынана көзім жетті. Тіпті, өзім ойлағаннан да жоғары деңгейде болды бәрі. Басқа мамандықпен салыстырғанда да, менің таңдаған мамандығымның профессорлық құрамы, лабораторияның мүмкіндігі, онда жұмыс істейтіндердің білімі – бәрі-бәрі мені өте қатты таңғалдырды. Сол уақытта қатты қуанғаным рас.
– Профессорлар жайлы айтып қалдыңыз. Олар кімдер?
– Олар – әртүрлі ұлт өкілдерінен құралған мықты құрам. Кафедраның басшысы – Хусейн Атакан Варол деген түрік азаматы. 10 жылдан бері Қазақстанда тұрады. Одан бөлек, Алмас Шынтеміров, Маттео Рубаготти, Микель Фольграйтер деген профессорларымыз бар. Анара Сандығұлова дейтін қазақ әйелі де жұмыс істейді. Оның да тақырыбы қызық. Зерттеу тақырыбы – адам мен робот интеракциясы, соның ішінде адамға ұқсайтын роботтармен жұмыс істейді. Соларға тіл үйрету, түсіндіру деген сияқты жұмыстар. Көбіне әлеуметтік жобалармен айналысады.
– Оқуға түсудің талабы қандай болды?
– Мұнда 1-курсқа түсер кезде мотивациялық хат жаздық. Сонда жобамызды ұсындық. Мәселен, «мен мынадай жобамен, мынадай профессормен жұмыс істегім келеді» деп, бәрін нақтылап алдым.
– Сіз қазір докторантурада оқып жатырсыз. Ал бізде өзіңіз білетіндей, докторлардың ғылыми мақаласы Скопусқа шығуға міндеттеледі. Сіздерде қалай?
– Бізде де Скопус бар. Робототехниктер арасында Скопус дата-базасымен индекстелетін IEEE робототехника операциялары, Халықаралық робототехниканы зерттеу журналы (IJRR), Робототехника және автономды жүйелер секілді журналдар танымал.
– Жақсы. Бірақ ғылыми жобаның шетелдік ғылыми басылымда жарық көруі сіз үшін қаншалықты маңызды?
– Оның болуы әртүрлі мамандыққа байланысты. Мысалы, бұл робототехникаға міндетті түрде қажет деп есептеймін. Өйткені адам, соның ішінде ғалым адам әлемдік жаңалықтан хабардар болуы керек. Қазір әлемде дамып кеткен нәрсені немесе біреудің жасаған жаңалығын қайталау – ұят. Мен 4 жыл бойы мемлекеттің ақшасына оқып, сосын ақыр аяғында біреудің жасағанын айна-қатесіз қайталап, соны қорғасам, онда әділет туралы жақ ашпауым керек қой. Бізде мынадай шарт болуы қажет деп есептеймін: халықтың ақшасына, яғни мемлекеттік грантқа оқып жатқан соң, жаңалық ашуға міндеттіміз. Елге, ұлтқа пайда әкелетін дүние керек.
– Сонда сіздің жасап жатқан жобаңыздың мақсаты не?
– Жалпы айтқанда, біздің мақсатымыз – жобаның әлемге ықпал ететін ғылыми тиімділігін зерттеу және айту. Одан бөлек, қандай әдістерді қолданғанымызды көрсету. «Ал сендер бұдан да мықтысын жасап көріңдер!» дейтіндей ғылыми тартыс болғанын қалаймын.
– Бірақ бұл тақырыппен өзге де мемлекеттерде айналысып жатыр ғой. Сіздің жобаның ерекшелігі неде?
– Иә, негізі бәріміз бір нәрсені зерттеп жатырмыз. Демек, Қазақстан бұл салада артта қалды деуге болмайды. Әлемде қанша робототехник болса, біз солармен иық тірестіріп келе жатырмыз десек те болады. Тақырыпты толыққанды зерттеуде әлемнің түкпір-түкпіріндегі ғалымдар жұмыс істеп жатыр. Біреуі роботтың жүріп өтетін жолын, енді бірі тиімділігін зерттеп жатыр. Ал біз роботтың өз жұмысын тез бітіруін және адамға қауіпсіз болуын зерттейміз. Роботтың қауіпсіздігін әлем бойынша бағалайтын ISO стандартында бірнеше әдіс бекітілген. Біз Speed and Separation деген әдісті қолданамыз: роботтың жұмыс істеу жылдамдығы адамның қаншалықты алыс немесе жақын тұрғанына байланысты болады. Мысалы, адам алыста жүрсе, робот тез жұмыс істей береді. Адам сәл жақындаса, робот жұмыс істеу жылдамдығын азайтады. Ал адам дәл қасында тұрса, робот жұмысын тоқтатып тастауы қажет. Бұл – әлемдік стандарт. Біз соған міндетті түрде бағынамыз. Маңыздысы – шартты сақтай отырып, жұмысты тиімді аяқтау. Зерттеуші-ғалымдар қандай техникамен айналысса да, әлемдік стандарттарға сүйеніп жұмыс істейді.
– Ал роботтардың белгілі бір әрекетті істеуі қалай жүзеге асады?
– Роботты басқару үшін стандартты контролерді қолдануға болады. Дегенмен біз соңғы зерттеулерімізде Терең Нейрондық Желілерді (Deep Neural Networks) қолдана отырып, есептеу жүйесін жылдам етуге болатынын дәлелдедік. Оның көмегімен роботты тез жұмыс істеуге үйретуге болады. Негізінде Терең Нейрондық Желілерді жасау үшін ғалымдар адамның ми құрылымынан шабыттанған. Бұл желілер жасанды интеллект мәселелерінің кең ауқымын шешу үшін керемет қуатқа ие. Біздің жобамызда Терең Нейрондық Желіге адамның орналасқан орны туралы ақпаратты беріп, одан робот үшін тиімді пәрменді шығарып аламыз. Мәселен, кез келген сәтте роботтың қолы адамға тиіп кетуі мүмкін ғой. Ондай кезде «жоқ, мынауың дұрыс емес, қайтадан үйрен» деп ақпарат береміз. Кішкентай нейрон «енді былай істеп көрейік» деп, роботқа түрлі жолды көрсетеді. Сөйтіп, сан рет жасалған сынақтан кейін робот та «осы ортада адам жүрсе, мен қалай әрекет етемін?» дегенді үйренеді. Менің айналысып жатқан зерттеуімде біз роботты жұмысын тез істеуге, шешімді тез қабылдауға үйретіп жатырмыз.
Nvidia атты видеокарталар шығаратын компания бар. Бүкіл әлем қазір олардың өнімдерін қолданып, есептеу жүйелерін оптимизациялап жатыр. Яғни, видеографиканың сапасы жоғарылап кетті ғой. Негізі, соны біздің профессор «о баста сапалы видео карталарды геймерлер үшін жасалған» деп айтатын. Ойынды күшті түсіру үшін. Бірақ соның нәтижесінде оны ғылымда да қолданып жатырмыз. Ең басында адамдардың ойын-сауығы үшін жаралған дүние түптеп келгенде ғылымды дамытуға септігін тигізіп отыр. Бұл – әлемдегі қызық құбылыстардың бірі. Демек, бір нәрсені жасай отырып, екінші дүниенің жарық көруіне мүмкіндік бар. Сол сияқты қазір әлем видеокарталардың қуатына байланысты қиын алгоритмдерді тез есептейді. Сәйкесінше жасанды интеллектіні көп салада қолданып отыр. Өйткені бұл – өте тиімді.
Роботтар қауіпсіз
– Ковид кезінде әлеуметтік желілер арқылы осы роботтарға қатысты видеолар көбейді. Соның бірі әрі қауіптісі – оның адамға бағынбай, өзіне қарсы шығып, қолына қару алған видео. Бұл қаншалықты рас немесе мүмкін жағдай?
– Негізі, роботтың адамға бағынбай кететін кезі болмайды. Дегенмен сіздің сұрағыңыздың қандай мағынада қойылғанын енді түсініп отырмын. Ол роботтың не үшін программаланғанына байланысты. Бірақ бірден толыққанды айта аламын: роботтар қауіпсіз. АҚШ-та Boston Dynamics деген компания бар. Олар өте күшті роботтар жасайды. Күшті дегенде, тез жүгіретін, әрекетті шапшаң орындайтын роботтар құрастырады. Бәлкім соны айтып отырған боларсыз. Міне, солардың әскери салада қолданылып кетуі мүмкін деген сыңайда болжам айтылған. Бірақ Boston Dynamics оны әскери салада ешқашан қолданбайды. Қазіргі Ресей-Украина, Газа секторындағы жағдай болсын, ешбір роботтар процесте жоқ. Адамдардың өздері бір-бірін былай-ақ қырып жатыр.
«Қалай басқарсаң, солай әрекет етеді»
– Әскери дрондар ше?
– Ал дрондар мәселесі – басқа тақырып. Себебі ол өз иесіне қарсы шығып тұрған жоқ. Оны кім және қалай бағдарласа, сол ізбен ғана жұмыс істейді. Өз қиялынан ес бітіп кетпейді. Ол – жай ғана машина. Қандай бұйрық берілсе, соны істеуге міндетті. Роботты жасаған кезде де адамның мүмкіндіктеріне қарап жасайды. Сондықтан «бұл жерде адам болса, не істер еді?» деген сұрақ қойылады. Қалай басқарсаң, робот та солай әрекет етеді. Оны 4 жасқа дейінгі балаға ұқсатуға болады.
– Бәрібір жұмысты орындау кезінде қателіктер кететін шығар?
– Осы уақытқа дейін әлемдік бір ғана жаңалықты естідім. Бірде дрондарға «мына нысанды жойыңдар!» деп бұйрық берген. Сосын ол дрон нысанды жоюға кетеді. Ал сол кезде диспетчер өзі айтып, «жоқ, мұны жоймай-ақ қойыңдар» дейді. Дронға диспетчерден келген бұйрық «мынау маған кедергі келітіріп жатыр, яғни керісінше оның көзін жоюым керек» деп түсіндіріледі. Бірақ ол – баг (қателік). Адамды да кішкентайында үйреткенде ашуына тисең, ата-анасына қарсы шығады ғой. Бұл да сол сияқты. Түсінбестіктің кесірінен болған жағдай. Ол болмас үшін программалау егжей-тегжейлі жасалуы керек, дайындалуы керек.
– Жалпы, роботтар соғыс құралына айналуы мүмкін бе?
– Әлемде «роботтар соғыста қолданылса ше?» деген қауіп бары рас. Бірақ оған да позитив көзқарас танытқан жөн. Олай болмас үшін де Қазақстан не істей алады, оның мүмкіндігі қалай екенін ойлауымыз қажет. Кез келген жағдайда роботтарды жасап шығаруды тоқтатып тастаймыз деген шешімге келмейміз деп сенемін.
«Роботтар кішкентай сәбилер сияқты»
– Роботтарды жасанды интеллект арқылы басқаруға көзқарасыңыз қалай? Жалпы, ЖИ қалай жұмыс істейді?
– Иә, оларды жасанды интеллект арқылы басқаруға болады, бірақ барлығын емес. Қазір әлем осы жасанды интеллектіні қалай басқарамыз деген келісіміге келе алмай отыр. Бірақ мен бұл тұрғыдан да мәселеге позитив көзқарас танытамын. Роботтар кішкентай сәбилер сияқты. Оларды қалай бағдарламаласақ, дәл солай жұмыс істейтін болады. Мәселен, Chat GPT – адамдардың ақпараты жиналған дата. Гуглмен жұмыс істейді. Әлемде қандай ақпарат бар, соның бәріне рұқсат беріп қойған. Мәселен, мен демалысқа Алматыға барамын делік, ол үшін қалай жоспар құрған, қайда барған жөн? Тәк... Алматыда қандай демалыс орны бар, оған адамдар қандай пікір білдірген, міне, соның бәрін жасанды интеллект қорытып, дұрыс нәтиже шығарады. Бұл – жүйеленген ақпарат.
«Бізде STEM саласында оқитын қыздар көп»
– Сосын сіздің әлеуметтік желідегі парақшаңыздан «Tech (тек) qyzdar» деген аккаунтты байқап қалдым. Ол қандай жоба? Оны ашудағы мақсатыңыз қандай еді?
– Сұрағаныңызға рақмет! Осы жөнінде өзім де айтқым келген. Әуелі бұл ой маған қайдан келгенінен бастайын. Жаңа өзіңізге айтқандай, университетте оқып жүргенімде «тек ұлдарды ғана жұмысқа аламыз» дегенді естіген кезде санамның түкпірінде біраз сауал пайда болған еді. «Сонда мен не үшін оқыдым?» деп ойладым. Және ол сұрақтың жауабы төзімділік пен ерік-жігер, теңдікке деген ұмтылыс екенін ұқтым. Мен негізі «NAN Alumni» деген АҚШ елшілігінің компаниясы ұсынған менторлық жобаға қатысып жатырмын. Алғашқы кездесуімізде менің тәлімгерім Айгерім Құсайынқызы отырып: «Қазақстанда нені дамытсақ болады, нені жақсартсақ болады?» деп сұраған еді. Мен оған: «Сіздің жануарларды қорғауға, әйел құқығын насихаттауға қызығатыныңызды білемін, маған да мұның барлығы қызық, сіз не айтсаңыз соны істейін» дедім. Бірақ ол маған: «Дәл қазір робототехникамен айналысып жатқандықтан, сізге қызығырақ жоба айтайын. Ол – STEM (Ғылым, технология, инженерия және математика) саласында жүрген мамандар туралы айту, оның ішінде көбіне қыздарды дәріптеу» деді. Өйткені бізде STEM саласында оқитын қыздар көп. Қазір де инженерияда, программалауда, IT-да оқитындардың 50 пайызы – қыздар. Алайда мен бакалаврда оқып жүргенде бір профессор: «қыздардың өмірдегі басты мақсаты – жақсы жерге тұрмысқа шығу болуы керек» деп айтқан еді. Ал мен білдей бір оқу орнына осы сөзді есту үшін бармаймын. Қарап тұсаңыз, қатты таңғаларлық жағдай. Сол сөзді шынымен тура солай қабылдап, өмірлік мағына қылып алатын қыздар бар. Олардың жатса-тұрса, ойлайтыны да сол – оқу бітіргеннен кейін күйеуге шығу. Бірақ олар мемлекеттен бөлінген, азаматтардың салығынан құралған ақшамен төрт жыл бойы білім алады да, шәкіртақы алады да, оны бітіргеннен кейін жай ғана тұрмысқа шығып кете салады. Себеп не? Себеп – олардың алдында үлгі тұтатын адамның жоқтығында. Өзінің анасы да, әпкесі де оқымай-ақ, ешбір білім алмай-ақ тұрмысқа шығып кеткен қыздарды білемін. Әрине, мен бұл жерде тұрмысқа шығу жаман деп айтып тұрған жоқпын. Қыздардың тұрмысқа шығуына да болады, қажет десе, ғылыми жұмысын қатар алып жүруге де болады. Бірақ әйелдер өзін тұрмысқа шығып жатыр екенмін деп немесе ерлер үйленіп жатырмын деп басқаларға мұны «кемшілік» ретінде айтпаған жөн. Бәлкім, ол қыздың да жоғары деңгейде потенциалы бар шығар. Мысалы, Мария Кюридің өзі химиялық элементтерді тауып, халықаралық Нобель сыйлығын алды. Соның ізінше, оның қызы да Нобель сыйлығын алды. Осыған қарап, оларда үлгі тұтарлық адам бар деп айтуға әбден болады. Сол сияқты біздің қазақ қоғамында да үлгі тұтарлық адам өте көп. Бірақ олар туралы ештеңе айтылмайды, көп көрсетілмейді. Сондықтан егер біз сол қыздарды көрсетсек, үлгі қылсақ, бұл көп жасқа көмек болар еді. Олар әрі қарай оқысын, дамысын. Бірақ «қыздарға жұмыс жоқ екен ғой» деп жүре бермесе болғаны. Еліміздің Конституциясында да ерлер мен әйелдердің құқығы тең делінген. Тіпті, дінде де адамға құқық бірдей беріледі делінсе де, қоғамда «қыздар үйде отыруы керек» деген көзқарастар жиі кездеседі. Жарайды, егер қыздың өзі үйде отыруды қаласа, қарсылық жоқ. Иә, ондай да жағдай болады. Бірақ оны «қыздың орны – асүй» деп айтудың қажеті жоқ. Олар өздері білуі керек. Біздің мақсатымыз – оларға қандай мүмкіндіктердің бар екенін көрсету. Мысалы, мен бір танымал подкастта Алия Жолболдина деген белсендінің сөздерін естіп, шабыттандым. Осы тұрғыдан қажет кезінде көмек қолын созған профессорларымның да үлесі көп болды. Қорытындылай келе, айтпағым: сіз көрген Instagram-дағы парақша – жай «парақша» емес, үлкен жобаның басы десек те болады. Сондықтан мұны әрі қарай қалай дамыту керегін талқылап жатырмыз. Басында TikTok-тан басталған дүние кейін Instagram-ға көшті. Енді қазір барлық әлеуметтік желілерді қатар алып жүруге тырысып жатырмыз.
– Қазір ғылым тілі ағылшын деген түсінік соншалықты қалыптасқан дүниеге айналды. Ағылшынша ғылыми терминдерді толық қазақшалау дұрыс па?
– Кез келген ұғымды төл тілден аударсақ, аздап болсын құнсыздана бастайды ғой. Сол сияқты сөзді түпнұсқадан аударған кезде бізге «дұрыс емес» сияқты сезіледі. Мысалы, біздің қазақ тіліндегі киіз үйді өзімізше атасақ, ағылшынша да оны аудармай, дәл солай тек латын қарпімен жаза саламыз. Себебі ол ұғымды ағылшын мәдениетіне жеткізу, аудару, түсіндіру қиын.
– Ал қазақ тілін ғылым тіліне айналдыра аламыз ба?
– Егер қазақтар, қазақтілді адамдар ғылымға көп көңіл бөлсе, онда қазақ тілін ғылым тілі ретінде қалыптастыруға болады. Бірақ дәл қазір ғылымды қазақ тілінде сөйлету ешкімнің мүддесінде жоқ секілді. Шынымды айтсам, оны қажет етіп жатқан да ешкім жоқ. Себебі керек ақпаратты қазіргі жастар сол тілдің өзінен алады, қиындық тудырса, аудара алады. Мысалы, мен робототехника туралы мақаланы қазақ тілінде жазатын болсам, оны оқуға ешкімнің қызығушылығы болмас еді. Сондықтан ғылымға деген сұраныс, қолайлы жағдай ағылшын тілінде болғандықтан, мақаланы сол тілде жазуға мәжбүрмін. Меніңше, қазір барлық адамға ғылыми-танымдық материалдарды ағылшынша жазған қолайлы әрі өзі секілді қызығушылығы бар адамды да, оқырманды да таба алады. Ал ғылымдағы терминдерді қазақшалау, оны төл тілімізде түсіндіру ісімен қазір ешкім айналысып жатқан жоқ. Себебі ол үшін көпшіліктен де, лауазымды тұлғалардан да екіжақты сұраныс болуы керек. Бірақ ондай қадамдарды көріп тұрғаным жоқ.
– Бұған дейін жазылған қазақша терминдер ше?
– Негізі, көбі қазақ тіліндегі ғылым түсініксіз деп ойлайды. Алайда мектеп оқулықтарындағы физика, химия кітаптарын оқыңыз, барлығы түсінікті жазылған. Менің ойымша, мұны осы бағыттарға қызықпайтын адамдар ойдан шығарған. 
«Орыс тілін талап ету – абсурд»
– Сонда тілге қатысты мәселе жоқ па?
– Менің ойымша, қазіргі кездегі қиындық тудырып отырған мәселе – орыс тілінің үстемдігі. Өйткені мектепті де, университетті де қазақша бітірген адамнан жұмысқа тұрар кезде орыс тілін талап ету – өте абсурд жағдай. Онда да жай ғана орыс тілін ауызекі білу міндеттелмейді. Барлық терминологиясын білуің қажет, өзіңнің жұмысыңды орысша жетік білуің қажет. Мұны осындай жағдайға тап болған адам ретінде айтып тұрмын. Бұл – нағыз әділетсіздік. Менің ойымша, біздің қоғамға тек қазақ тілді басшы келсе, құжаттарды қазақша талап етсе, онда басқалары да қазақ тілін білудің маңызын түсінер еді.
– Түсінікті. Мұндағы оқудың ерекшелігін айтыңызшы. Алғашында ұлттық университетте оқып, кейін білімін осы жақта жетілдірген шәкірт ретінде оқу жүйесіндегі айырманы байқаған боларсыз?
– Шынымды айтсам, мұндағы білімді елдегі еш университетпен салыстыруға келмейді. Біріншіден, бұрын оқыған жерімде қарапайым рефератты интернеттен көшіріп апаратынбыз. Қазір мұнда олай істей алмайсыз. Барлық жазған мақалаңыз Turnitinден өтіп, плагиатқа тексеріледі. Әрбір жазған тапсырмаңыз, есебіңіз тексеріледі. Егер берілген тапсырманың жауабын бір жерден көшірсеңіз, профессор сізді тәртіптік кеңеске шақыртып алады да, тіпті университеттен шығаруы да мүмкін. Яғни, бұл академиялық адалдыққа жатпайтынын айтады. Мұндай сәттерде ең дұрыс шешім – білмейтініңді мойындау. Ал мен бұрында «бұл қалыпты нәрсе», «кім жазғаныңды тексеріп жатыр?» деп ойлайтынмын. Сөйтсек, олай емес екен.
«Сабақты 100% мұғалім түсіндіреді»
Екіншіден, өзге университеттерде: «студент сабақтың не тапсырманың 80%-ын өзі үйренуі керек, қалған 20% мұғалімнің міндеті» деп айтатын. Қазір оны санамалап, нақты тексерсек, елдегі барлық университетте осындай ситуация барын толық мойындайсыз. Ал НУ-да сабақты 100% мұғалім түсіндіреді, түсінбеген жағдайда профессормен байланыс орнату оңай. Олардан диктаторлық, студентті лауазымына қарай билеп-төстеу секілді жағымсыз әрекеттерді байқамайсыз. Бәрі – дос. Кез келген тапсырманы тәптіштеп тұрып түсіндіру – профессордың міндеті. Өзге университеттерде осы нәрсе жоғын жақсы білемін. Себебі оларда оқытушылар сабағын тезірек бітіргісі келіп тұрады, не болмаса көбіне сабақтан тыс тақырып туралы әңгіме айтып кетеді.
Одан кейін денсаулыққа зақым келген жағдайда, не өзге де жеке мәселелерге байланысты университет көмегіне жүгінуге болады. Мысалы, менің құрбымның басынан мынадай жағдай өткен. Ол бұрын Аграрлық-техникалық университетте оқыған ғой. НУ-да оқып жүрген жылы аяғын қатты жарақаттап алады да, басқа жатақханада тұратын әпкесінен рұқсат алып, сонда қонып жүреді. Ал оған кезінде жатақханадан орын бөлмеген екен. Күндердің бір күнінде біздің күзетші ағай оның ақсаңдап жүргенін көріп, неліктен бұлай болғанын біліп, жатақханадан орын беруге септігін тигізеді. Яғни, университет студенттерге бейжай қарамайды.
«Студент түсінбесе, өздерін кінәлайді»
Сосын бізде Азиядан және Еуропадан келген профессорлар бар. Олардың ойлау менталитеті де екі түрлі екен. Азиялық оқытушылар көбіне біздің мұғалімдер секілді ойлайды. Оларда «студент өзі ізденуі керек» деген түсінік бар. Ал еуропалық профессорлар студент түсінбесе, не оқудан нөл алып қалса да, өздерін кінәлайды. Себебі студенттің пәнді игере алмауы оқытушының әлсіздігінен деп есептейді. Бізде өзіңіз көріп тұрғандай, зертхана бөлек орналасқан. Түгел дерлік үшінші қабатта, ал программистердің техникасы төртінші қабатта. Профессорлар негізі студенттерді көмекші қылып жұмысқа алып жатады, сосын тұрақты жұмысқа шақырады.
– Қалай ойлайсыз, елімізде қай саланы дамыту керек? Және оның тетіктері бар ма?
– Қазақстанда индустрияны дамыту керек деп ойлаймын. Индустриалды ортада біздің кәсіби маман иесі атанған түлектеріміз қызмет етсе, өте дұрыс болар еді. Бірақ ондай индустрия ошақтары кейін біздің университеттерге қаражат бөлгенін қалаймын. Мысалы, MIT (Массачусетс техникалық институты) университетін естіген боларсыз. Олардың өзі жүргізетін әлеуметтік желісінде онлайн курстары болатын. Курс соңында студенттер арасындар түрлі сайыс ұйымдастырылады. Бірінші орын алғанға Google Home, екінші орынға Microsoft hololens және үшіншіге тағы да бір сыйлық беріп, студентті ынталандырады, қызығушылығын тудырады. Қазақстандық компаниялар да студенттерді осылай ынталандырса, үздік студенттер оқу бітіргеннен кейін сол компанияларға жұмыс істеуге оңай келісетін болады.
«Еуропа мемлекеттері қазір киім тігетін фабрика ұстамайды»
-Ал робототехника жоқ болса, онда не болмақ?
- Оны түсіну үшін робототехника саласы нашар, ғылым дамымаған елдерді қараңыз. Оның ішінде Бангладеш, Қытайдың кейбір аудандары және тағы да басқа мемлекеттер бар. Мәселен, әлемдегі киім өндірісін алайықшы. Олардың көбі Қытайда жасалады. Ал Еуропа мемлекеттері қазір өз елінде киім тігетін фабрика ұстамайды. Оған мемлекет тарапынан салық та көп салынады. Сондықтан олардың жұмысын дамымаған елдер, яғни арзан жұмыс күшіне айналған елдер істейді. Күніне бір доллар үшін он сағат жұмыспен айналысатындар да бар. Өйткені оларда экономиканы көтеретін басқа ресурс жоқ. Бәріне көнуге мәжбүр. Біз де осыдан алыс емеспіз, егер ғылым дамымай қалса, экономикасы өзге елге бағынышты, жалтақ мемлекетке айналамыз. Сондықтан жастармен бірге болуымыз керек, оларды оқыту керек. Қазақстан – біздің ұлттың ортақ отаны. Мен сол елімнің дамуына өз үлесімді қосқым келеді әрі ол үшін еңбек ететініме нық сенімдімін.
- Әңгімеңізге көп-көп рақмет!