Бірінші болып, оны 2017 жылы – Ресей, 2018 жылы Беларусь енгізді. Қазақстан мен Қырғыз елі салық жинауды 2022 жылдан бастады. Үкімет мүшелерінің мойындауынша, бұл одақ елдері арасында дауға тамыздық болыпты. Сондықтан биыл ЕАЭО мемлекеттері ортақ келісімге келіп, ұлттық заңнамаларын өзгертті.
Шекараның ар жағынан келген алым
Google анықтама орталығы бүгінде қандай елдер өзіне салық, соның ішінде қосылған құн салығын (ҚҚС) салатынын түсіндірді. Ол салық әртүрлі елде әралуан қызметтен, мысалы, тіпті осы жаһандық іздеу жүйесінде көрініс табатын беттерден, жарнамаланатын тауардың сипаттамасынан да жиналады екен.
Қазақстан негізінен, іздеу жүйелеріндегі және әлеуметтік желілердегі ақылы қызметтерден, таргеттелген жарнамадан салық алады. Бұл ретте ол салықты онлайн платформалардың өзі төлемейді, қазақстандық клиентінен өндіреді, соған көрсететін қызметінің тарифіне ҚҚС-ты қоса салады.
Сонымен, «Google салығын» бүгінде әлемнің 84 мемлекеті енгізді. Арасында Еуропа елдері, Аустралия, Бангладеш, Бахрейн, Бразилия, Гана, Зимбабве, Камерун, Кения, Нигерия, Колумбия, Израиль, Малайзия, Мальта, Марокко, Мексика, Түркия, Үндістан, Жапония, араб елдері және басқасы бар. ТМД кеңістігінде Қазақстан, Әзербайжан, Армения, Беларусь, Грузия, Ресей, Молдова, Украина, Тәжікстан, Өзбекстан онлайн платформалардан салық жинап жатыр.
Мысалы, одақтас Беларусьте бұл салық мардымсыз: үш жылда жалпы сомасы 90 миллион рубльдей түсім түскен көрінеді.
Қырғыз республикасының Қаржы министрлігінің дерегінше, «Google салығы» бұл елдің бюджетіне 2022 жылы 400 млн сом түсіріпті. Алатаудың арғы баурайындағы ағайын ел Meta, Apple, Bloomberg, Google, Яндекс сияқты жалпы саны 48 техноалпауыттан салық өндіреді. 2023 жыл қорытындысында олар жалпы сомасы 438,1 миллион сом (Ұлттық банктің бағамы бойынша бұл шамамен 2,2 миллиард теңгеге тең) аударған.
Биыл бұл түсім молырақ болады деп күтілуде: 2024 жылғы қаңтарда шетелдік ұйымдардың электронды қызметтеріне салынған ҚҚС-тан қырғыз бюджетіне 188,5 миллион сом құйылды. ҚҚС көлемі көршіде 12%-ды құрайды.
Ресейдің федералдық салық қызметінің дерегінше, «Гугл салығын» төлеушілер тізімінде 2017 жылдан бері Apple, Bloomberg, Google, Microsoft, Netflix сияқты 1 089 компания тұрған. Қазіргісі белгісіз: соғыс басталғалы тізілім құпияландырылды. Бұған қоса, дамыған елдердің технологиялық алпауыттары бұл елден жаппай кетті. Қалғаны қудаланады: 2022 жылы Мәскеу сотының шешімімен америкалық Meta (оған Facebook, Instagram кіреді) «экстремистік ұйым» деп танылды және Ресейде тыйым салынды.
РФ салық қызметінің дерегінше, «Google салығынан» федералдық бюджетке жылына 10-15 миллиард рубль салық түседі. Ақпарат құралдарының жазуынша, олардан РФ заңнамасындағы қаптаған тыйымдарды бұзғаны үшін бұдан бірнеше есе көп айыппұл жиналады.
Алпауыттар салыққа неге қуана келісті?
«Google салығы» Қазақстанда 2022 жылғы 1 қаңтарда күшіне енді. Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегіне жүгінсек, сол бірінші жылы интернетте қызмет көрсететін шетелдік ұйымдар мен сонда тауар сататын сауда алаңдары бюджетке 16,4 миллиард теңге түсім түсірді.
2022 жылы «Google салығын» төлеушілердің тізіміне 45 компания кірді. Салық органының мәліметінше, ел бюджетіне бәрінен көп қосылған құн салығын Meta Platforms Ireland Limited (Ирландия) компаниясы аударған – 2,9 миллиард теңге. Екінші орында америкалық iHerb тұр – 2,6 миллиард теңге. Үштікті Google Commerce Limited (Ирландия) тұйықтады – 2,2 млрд тенге. Apple Distribution International Limited (Ирландия) – 1,7 млрд теңге, Valve Corporation (АҚШ) – 1,6 млрд тенге көрсеткішімен бестікке қосылды.
Ресейлік «Купишуз» (Lamoda) қазақстандық бюджетке 731,1 миллион теңге, нидерландтық Netflix International B.V. – 288,2 миллион теңге, гонконгтық Qnet Limited – 285,4 млн теңге, ресейлік «Интернет решения» (Ozon бренді) – 204,7 млн теңге, америкалық Zoom video Communications Inc. – 102,6 млн теңге әкелді.
Салық кодексіне сәйкес, елімізде тұратын жеке тұлғаларға электронды формада қызмет көрсететін немесе интернет алаң, маркетплейс арқылы тауар сататын (Alibaba, JD.com, Ozon, Wildberries және басқасы) шетелдік компаниялар 12% ҚҚС төлеуге тиіс.
Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиевтің айтуынша, шетелдік компаниялар 2023 жылы Қазақстанға 18,4 миллиард теңге «Google салығын» төледі. Бұл салада ҚҚС төлеуші ретінде бүгінде шетелдік 60-тан астам фирма шартты тіркелген.
Яғни, жаңа салық түрі енгізілген екі жылда республикалық бюджет 34,8 миллиард теңгеге толықты.
Салық консультанты Әнуар Серікбаевтың айтуынша, о баста сарапшылар шетелдік техноалпауыттардың бұл салықты төлеуден барынша жалтаратынын тұспалдаған. Шынында, олар үлкен ынта-ықыласпен тіркеле бастады. Мұның мәнісі неде?
«Біріншіден, бұл Қазақстанның ойлап тапқан ноу-хауы емес, оны техногиганттар дамыған елдерде жиырма жылға жуық уақыттан бері төлеп келеді. Мысалы, АҚШ-тан кейін Еуропалық Одақ 2006 жылғы 28 қарашада электронды қызмет көрсететіндерден қосымша салық жинауға кірісті. Осы мақсатта ЕО Кеңесінің директивасы қабылданды. Қазақстандық қағидалар көбіне еуропалық тәжірибені қайталайды. Екіншіден, «Google салығын» салық төлеуші компанияның өзі төлемейді, оны клиент, қызметтің ақырғы тұтынушысы немесе қызметті өткізу процесінің басқа қатысушылары, қысқасы – қазақстандықтар өз қалтасынан өтейді», – деді сарапшы.
Мысалы, Google қосылған құн салығының ауыртпалығын тұтынушысының иығына арта салды: Google Play қосымшалар дүкенінде қазақстандықтарға арналған бағаны соншаға қымбаттатты.
Meta өзіне бағынысты Facebook, Instagram әлеуметтік желілерінде таргеттік жарнама мен ілгерілету құнын 12 пайызға, салық көлеміне жоғарылатты.
Apple компаниясы бұл салықты төл iTunes Store дүкені үшін қосымшалар әзірлейтіндерге жүктеді. Бұл оған ақырғы тұтынушылар үшін бағаны ұлғайтпауға мүмкіндік берді. Алайда қосымшаларды әзірлеушілердің және контент жеткізушілердің табысы төмендеді.
Осылайша, интернет-компаниялардың салық жүктемесі артқан жоқ, олар «Google салығын» өзгенің есебінен жинап, Қазақстан бюджетіне аударумен ғана айналысып отыр. Мұны «өнімсіз делдал» атайды: Apple да, Google да оферталарында, тіпті «салық салу мәселелері бойынша ешқандай кеңес пен түсіндірме бермейтінін» баттитып жазып қойған. Қазақстанның бұл салығына қатысты егжей-тегжейді білу үшін салық консультанттарына жүгінуге кеңес береді.
Үшіншіден, Қазақстан сарапшылар арасында жалпылама «Google салығы» аталып кеткен импорттық ҚҚС салығын төлеуді барынша жеңілдетті. Оны төлеуші ретінде есепке тұру үшін жаһандық интернет-компаниялар мен маркетплейстерден тіпті Қазақстанда өкілдігін ашу, жауапты болатын жергілікті компаниясын құру да талап етілмейді. Қашықтан «шартты тіркеуден» өтсе және салық есептілігі мен ҚҚС-ын электронды аударса, болғаны. Яғни, қазақстандық салықшылармен еш байланысқа түспейді, кездеспейді. Қазақстандық салық ревизорлары оларға «салықты дұрыс аудармадың» деп тексеріспен бармайды.
Ресейліктер салығы Ресейге кетті
Таяуда ел Парламенті «2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық одақ туралы шартқа электрондық нысанда қызметтер көрсету кезінде жанама салықтар алу тәртібін айқындау бөлігінде өзгерістер енгізу туралы хаттаманы» ратификациялады. Құжат ЕАЭО-ға кіретін бес ел арасындағы даулы мәселелерді реттейді.
Сондай-ақ одаққа мүше мемлекеттердің аумағында электрондық нысанда көрсетілетін қызметтер нарығын дамытады, оларға қосылған құн салығын төлеу тетігін енгізуге ықпал етеді делінді. Ең басты жаңалығы – «тұтыну орны бойынша салық есебіне қоюды» оңайлатады.
Өйткені Украинаға шапқыншылық жасағалы Ресейден Apple, Google, Microsoft, iHerb, Airbnb сияқты көптеген техноалпауыттар, интернет компания кетіп қалды. Тіпті, ресейлік электронды сервистер өз елін тәрк етті. Мысалы, InDrive, 2ГИС және басқасы Қазақстанға көшті.
Алайда олардың басым көпшілігі қашықтан Ресей тұрғындарына қызмет көрсетуін жалғастырды. Олардың кейбірі мұны Қазақстандағы, Армениядаға, Беларусь пен Қырғызстандағы өкілдігі арқылы жүзеге асырады. Тиісінше, салықты да осы елдерге төлейді. Бұл Мәскеуге ұнамады. Сондықтан РФ: «Гугл салығын компаниялар тіркелген еліне емес, соның қызметін пайдаланатын тұтынушылардың тұратын еліне төлесін» деген төл бастамасына одақтастарын бас игізді.
Қаржы вице-министрі Ержан Біржановтың түсіндіруінше, осы келісімде көрсетілген тәртіпке сәйкес, одақ елдерінде тіркелген салық төлеуші компания Қазақстандағы не Ресейдегі тұтынушыларға қызмет көрсететін болса, оған Қазақстаннан не Ресейден қаражат аударылатын болса, онда салық тиісінше, қазақстандық не ресейлік бюджетке түсуі керек.
– Бұл бізге де тиімді. «Google салығы» аясында бүгінде Қазақстанда 64 салық төлеуші тіркеліп, қазақстандықтарға қызмет көрсетеді. Олардың қазақстандық салық органдарына тіркелуі жеңілдетілді. Міндетті түрде Әділет министрлігінде тіркелу талап етілмейді. Қашықтан хаттамасын жіберу арқылы банк мәліметтерін, ID-кодты береді, сол арқылы бізде тіркеледі. Қазақстандықтар банктен есеп айырысқан кезде компания түскен табысынан 12 пайыз салығын төлейді. Бұл негізінен қазіргі заманда кең өркен жайып жатқан электронды қызмет түрлері бойынша бюджетке салықты өндіріп алу мақсатында жасалып отыр, – деді қаржы министрінің орынбасары.
Жалпы, интернет платформаларға бұл салықты Қазақстан мен Қырғызстанда төлеген қолайлы еді: оларда ҚҚС ставкасы 12 пайыз ғана. Тиісінше, түпкі тұтынушысы үшін өнімі осыншаға ғана қымбаттайды. Салыстырсақ, Ресейде – 18%, Беларусьте – 20% «Google салығы» жиналады.
Ержан Біржанов одаққа кіретін бес мемлекет арасында электронды нысаналардан қосылған құн салығын өндіріп алу бойынша айырмашылықтар барын растады.
«Дау туындағаннан кейін осы хаттама жасалды. Себебі басқа мемлекетте тіркелген салық төлеуші компаниялар ҚҚС-ты өзінің тұрғылықты жері бойынша төлей бастады, бірақ оның тұтынушылары басқа мемлекетте тұрады. Қаражат қай елден шықты, сол жаққа салық аударылсын деген принципті енгізу бастамасы көтерілді. Сондықтан осы хаттама іске асырылып отыр», – деді қаржы вице-министрі.
Ресейліктер Қазақстанда шартты тіркелген сервистен тапсырыс жасаса, бірақ оның салығы енді Ресейге кетсе, «Google салығынан» Қазақстанға түсетін түсім де азаймай ма? Қаржы министрлігінің байламынша, шетелден электронды түрде тауар алатын, қызметке тапсырыс беретін қазақстандық тұтынушылардың саны онсыз да еселеп артып келеді. Сол себепті салық төлеушілердің саны да, «Google салығының» көлемі де әрі қарай ұлғаятын болады.
Елдос СЕНБАЙ