Ғалымның басшылығымен бүкіл Еуразия аумағына тараған қола дәуірінің соңғы кезеңіне жататын Беғазы-Дәндібай мәдени ескерткіштеріне 1947-1952 жылдар аралығында қазба жұмыстары жүргізілген еді. Алайда содан кейін жарты ғасыр бойы әлемдік маңызға ие мәдени мұра қараусыз қалып қойған-ды. Дегенмен соңғы жылдары ғалымның шәкірттері бұл бағыттағы жұмысты қайта бастады.
Қазір осы қазба жұмыстарының басы-қасында Әлкей Марғұланның соңғы аспиранты, Қарағанды мемлекеттік университетінің профессоры, археолог Сағындық Жауымбаев жүр. Ұстазының ісін жалғастырған ғалым Әлкей Марғұланның соңғы аспиранты болғанын әлі күнге мақтанышпен айтады.
«1974 жылы сол кездегі С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің Тарих факультетін бітірдім. Сол жылы Қарағанды университетіне келдім. Биыл осында Қазақстан тарихы кафедрасында жұмыс істеп жатқаныма 50 жыл болады. Студент кезімізде археолог Абдулманап Оразбаев ұстазымыз болды. Осы Абдулманап Оразбаев Әлкей Марғұланның шәкірттерінің бірі екен. Ең бірінші шәкірті – Кемел Ақышев. Ал мен академиктің соңғы аспиранты болдым», – дейді профессор Сағындық Жауымбаев.
Профессордың айтуынша, Абдулманап Оразбаев археология мамандығында оқығысы келетін жастардың тізімін жасапты. Сөйтіп, 75 студенттің ішінен 9-ын таңдап алады. Оның ішінде Сағындық Жауымбаев пен Кемел Ақышевтың ұлы Әлішер де бар еді.
«Осы тоғызымыз археология мамандығын оқып шықтық. Бірақ археологияға барған жастар аз болды. Бізге Әлкей Марғұлан келіп арнайы курс оқитын. Ағамыз «Орталық Қазақстанның археологиялық ескерткіштері» деген тақырыпта дәріс берді», – дейді кейіпкеріміз.
Университет бітірген жастар жан-жаққа тарап кетеді. Сағындық Ұбайұлы да Қарағандыға оралды.
«1974 жылы осында келіп оқытушы болып орналастым, 1975 жылы студенттерді алып қазба жұмыстарына шықтым. Солтүстік Қазақстанда Сергеевка деген аудан бар. Кейін Шал ауданы болып өзгерді. Сол жерде қазба жұмыстары жүріп жатқанда, шілде айында Қарағанды университетінің ректоры Ебіней Арыстанұлы Бөкетов келді.
Сәлем берсем, «Ей, батыр не істеп жатырсың?» – дейді.
«Аға, осында қола дәуірінің ескерткіштерін қазып жатырмыз», – дедім.
«Ә-ә, жарайды, онда сен мынау қазақтың бейіттерін көріп тұрсың ба?» – деді.
«Көріп тұрмын!».
«Осының ішінде әкем мен шешем жатыр. Жылына бір рет келіп кететінім бар. Биыл сендер осы жерде екенсіңдер, сендердің лагерьлеріңде болайын», – деді.
Содан лагерьде қонды. Мал сойып қойғанбыз. Қонақ болды. Палаткада қонған ғалым ағамыз: «Ой, Сағындық, әкем мен шешемнің басына бірінші түнеуім», – деп алды да: «Егер аспирантураға бір жаққа баратын болсаң, маған айтарсың», – деді.
Бір жылдан кейін Ғылым академиясына аспирантураға орын келді. Ебіней Арыстанұлына кіріп, «Бізге орын бөлініпті. Мен баратын болдым», – деп едім, «Жарайды, олай болса екі-үш күннен кейін келсейші», – деді.
Кетер кезде бардым. Қолыма екі конверт ұстатты.
«Біреуін Әлкей Марғұланға тапсырарсың», – деді.
Алматыға барып аспирантураға түстім. Орналасып алғаннан кейін Әлекеңді іздеп тауып, сәлемдемені бердім. Конвертті ашып қарады да «Жауымбаев Сағындық деген сенбісің?» – деді.
«Иә, мен боламын, аға».
«Ебеке, сені «аспирант қылып ал» депті ғой. Мен биыл аспирант алмаймын деп ойлап едім. Кітаптарым да бар жазылмаған, соларды қолға алуым керек. Аспиранттармен жұмыс істейтін уақытым жоқ менің. Бірақ Ебекең айтқаннан кейін амал жоқ алайын», – деді. Бұл 1976 жыл болатын», – дейді Сағындық Ұбайұлы.
Содан жас Сағындық үш жыл Әлкей Марғұланның аспиранты болады. Бір жылы бірге археологиялық экспедицияға да шығады.
«Ол кісі Атасу қонысында қазба жұмыстарын жүргізіп жатыр екен. Сол қоныста шәкірті Мир Қасымұлы Қадырбаевпен бірге жұмыс істедім», – дейді Сағындық Ұбайұлы.
Содан Сағындық Жауымбаев Қадырбаев экспедициясымен бірге 10 жылдай қазба жұмыстарына қатысады.
«Үш жыл аспирант болдым», – дедім ғой, сол кезде ол кісі кейде үйіне шақырады. «Сағындық, келіп кет, маған», – деп.
Кешке қарай барамын. Сағат 4-5-те Тереңкөл көлінің бойында қыдырады.
Маған ақылын айтады. «Сен Петер Фалькті, Георг Ниманды, алғашқы Ресей академиктерін оқы, шырақ», – деп көп кітапты тізіп айтатын.
Соларды оқыдым, білімге қанықтым.
Көшеде жүргенде көптеген ғалымдар, тарихшылар, жазушылар Әлкей ағамызға келіп сұрақ қойып жататын, ол кісі де асықпай түсіндіріп, ақыл айтып, жөн сілтейтін.
«Мынау – Ахмед Сафи деген академик, жас жазушы Ақселеу Сейдімбек деген жігіт» деп таныстырып жататын», – дейді кейіпкеріміз.
1978 жылы Қазақстан Ғылым академиясының Тарих, археология және этнология институтының директоры Ақай Нүсіпбеков Сағындық Ұбай-
ұлын шақырып алып, «Сен Әлкей Марғұланның аспирантысың ба?» деп сұрайды. «Иә». «Онда дайындал, ол кісі Новосібірге іссапармен барады. Еріп жүресің», – дейді.
«Наурыз айында жол жүрдік. Ұшақпен ұштық. Алғаш рет Әлекеңнің құжатын берді. Билет алуға. Құжаттан көрдім. 1904 жылы 11 мамырда туған екен.
КСРО-ның ғылым академиясының Новосібірдегі филиалына бардық.
Академик Алексей Окладников қарсы алды. Ғылым академиясының арнайы қалашығындағы қонақүйге жатқызды. Екі бөлмелі, бір бөлмесіне мен, Әлкей аға екіншісіне орналасты. Кетерінде қызы Дәнел апамыз: «Сағындық, бұл кісіге тек сүт өнімдерін ғана алып бересің» деп тапсырған болатын. Орындауға тырыстым», – дейді әңгімесін жалғастырған Сағындық ағамыз.
Академик пен аспирант бір жеті сол жерде бірге болады. Екінші күні докторлық диссертация қорғау басталады.
«Әлкей аға бірінші оппонент болды. Қорғаудың алдында бүкіл Сібірдің ғалымдарына Окладников: «Это мой давнейший друг. Академик академий наук Казахской ССР, лауреат Ленинской премии, лауреат премий Шохана Валиханова» деп Әлкей Марғұланды таныстырды», – дейді Сағындық ағамыз.
Сол жерде Алексей Окладников Әлкей Марғұланнан он-он бес минут лекция оқуды сұрайды.
«Мінберге шығып, қоңыр дауысымен Енисейдің бойындағы түріктер туралы лекция оқыды. Сақтардан алып келді. Қандай ескерткіштер барын айтып өтті.
Сол уақытта байқадым, Әлекеңнің білімдарлығын. Он бес минут емес бір сағат сөйледі. Ешкім қарсы болмады. Ұйып тыңдады», – деді академиктің соңғы аспиранты.
Әлкейдің соңғы шәкірті Сағындық ағамыз болса, бұл кісінің бір шәкірті Қарқаралыдан Алтын адамды тапқан археолог – Арман Бейсенов.
Сағындық Жауымбаев – біздің жыл санауымызға дейін басталатын қазақ тарихындағы қола дәуірінің мәдениетін үш жүз жылға әр қарай тереңдеткен ғалым. Оның ашқан жаңалығын естіген жапондық белгілі архе-олог, профессор Мураками Сағындық Ұбайұлын сонау Жапониядан арнайы іздеп келеді. Қарқаралыдағы Кент тауында орналасқан Алат қорымынан Сағындық Жауымбаев тапқан темір балқытатын металлургиялық пешті көрген ол таң-тамаша болыпты. Ерте қола дәуірінің мәдениетіне тән әлгі пеш қазақ жерінде өмір сүрген ежелгі тайпалардың туындысы болса керек.
Сағындық ағамыз осы жаңалығы арқылы тарихта қазақ даласында қорытылған қола – әлемде алғаш балқытылған металдың біріне жататындығын дәлелдеп шыққан.
«Неміс және жапон ғалымдары Мәскеу арқылы мені тауып алып, арнайы іздеп келді. Германияның Бохум қаласында біз тапқан жәдігерлер қойылған үлкен көрме ұйымдастырды. Ол жерге 300-ге тарта экспонаттар алып бардық. Металлургиямен ұзақ жыл айналысқан Жапонияның атақты ғалымы Муракамимен 5 жылға келісімшарт жасадық. Біздің зерттеп жатқанымыз – Кент тауы ішіндегі Алат қонысы. Ол – біздің заманымызға дейінгі ХІІ-VІІІ ғасырларды қамтитын ежелгі қоныс. Онда 500-600 жылдай адам баласы өмір сүрген. Қоныс 2 мәдени қабаттан тұрады. Төменгі мәдени қабатынан қоланы қорытқан пештердің орны мен тастан жасалған 5-6 пеш табылды», – дейді Сағындық Жауымбаев. Осылайша, атақты академиктің соңғы аспиранты ұстазының бастаған ісін жалғастырып келеді. Ол ұстазы Әлкей Марғұланның еңбектері әлі күнге дейін ғалымдар мен студенттерге азық екенін айтады.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ,
Қарағанды облысы