Осы маманның театр әлеміндегі толы құпияларды қабылдауда көрермен көзін ашып, оған өзінше бір көзқарас қалыптастырудағы рөлі зор. Кез келген театр ұжымы көрерменге ұсынылатын қойылымдарды сыншы елегінен өткізіп барып қойса, мәреге жеткені. Көрермен түсіне бермейтін театрдағы кей маңызды мәселелер тақырыбында Айзат Қадыралиевамен сұхбаттасқан едік. Әңгіме барысында театр сыншысы қазіргі қазақ театрларының ішіндегі алаңдарлық мәселе жайында сөз қозғап, сыни пікірін білдірді.
Әдебиет бөлімін кездейсоқ адамдар басқарады
– Айзат, бүгінгі театр өнерінің проблемалары туралы сөз қозғайықшы. Қазір драматургтердің пьесаларын әр театр өздері қабылдап алып жатыр. Сахнаға шыққан сол спектакльдердің арасында жақсыдан гөрі шикісі де, шала піскені де көп. Қойылымды қабылдар алдында сыншыларды шақыра ма?
– Қойылымды қабылдар алдында сыншыларды шақырған болса, сіз айтып отырған шала дүниелер азаяр еді. Оның үстіне, «сдачаны» премьераға бір күн қалғанда ғана қояды. Ертеңінде премьерасы болатын қойылымға не айтасыз, айтқан күнде де бір түннің ішінде не істей қойсын? Қойылымның сапасына алаңдайтын есті адам афишасын жасауға, жариялауға асықпайды. Ең алдымен, бейтарап сыншылардың сараптауына түсіріп, талқылаудан өткізіп, кемшін тұстары жөнделіп, содан кейін барып ол жарап жатса жарнамалайды. Кейбірі, тіпті «сдачасын» жасамай, премьераларын беріп жатқанын да естіп, біліп жатырмыз. Сосын біз де көркемдігі төмен сол спектакльдер «сахнаға қалай шығып кеткен?» деп дел-сал күй кешіп жүреміз.
– Бұл ретте театрлардың ішіндегі Көркемдік кеңес қайда қарап отыр?
– Көркемдік кеңес бар деген жай сылтау ма деп ойлаймын. Кеңес театр директорының бұйрығымен бекітіледі. Егер оның мүшелерінің не өзі, не сөзі ұнамаса директор ол Кеңесті таратып, жаңадан басқа құрам құра салады, ол сөз болып па? Сондықтан құқығы ешқандай қорғалмаған, барлық жағынан директорға бағынышты Көркемдік кеңестің мүшелері жаңа қойылымның кемшілігін көрсетіп, өз басшыларына, әріптестеріне қарсы шығып, шынайы пікір айтады дегенге сену қиын. Айтса да тыңдамайды.
– Қойылым сапасына әдебиет бөлімін басқаратын қызметкердің қатысы бар емес пе?
– Әрине, қатысы болуы керек. Әдебиет бөлімінің меңгерушісі – көркемдік жетекшіден кейінгі үлкен тұлға. Ол – барлығының, әсіресе режиссердің оң қолы. Үстел басындағы талқылауда негізгі рөл атқаруға тиіс. Өкінішке қарай, әдебиет бөлімін кездейсоқ адамдар басқарады. Кейбір театрда дұрыстап сөйлем құра алмайтын адамдардың әдебиет бөлімін басқарып отырғанына ашуың келеді. Олар сол орынға өздері сұранып келді дейсіз бе, біреулер қойды ғой. Меніңше, директорлар сауатты адамнан гөрі, қолбаласы болып алдында құлдыраңдап жүгіріп жүргендерін қалайды. Қолбалалықтан аса алмаған әдебиет бөлімінің меңгерушісі келген пьесалардың барлығын оқи ма, қай жанр болмасын соның техникасын түсіндіріп бере ме, драматургтің құқын қорғай ала ма, сөзі өте ме? Әй, қайдам! Жалпы, бұл жауапты орынға бірнеше сынақтан сүрінбей өткен адамды ғана отырғызу керек деп ойлаймын. Тағы да айтамын, репертуар қалыптастыруда, драматургтермен байланысты орнықтыруда әдебиет бөлімінің рөлі зор. Бір уақытта М.Әуезовтің, Ә.Әбішевтің, С.Жүнісовтің, А.Сүлейменовтің, И.Оразбаевтың театрда әдебиет бөлімін басқарғанын ұмытпайық. Ал дос, жолдас, туысқан, жерлестік өнерге жүрмейді.
– Қазір орта, жас драматургтердің шығармалары қойылып жатыр. Олар өздерінің драмасының сапасына мән бере ме?
– Мен білетін қазіргі авторлардың ештеңемен ісі жоқ секілді. Бар арманы – режиссердің көңілін тауып, өз дүниесін сахнаға шығару. Одан қалса, көзге сәл түссе болды, «бір романды аяқтадым, екі әңгіме жаздым, үш пьесам сахнаға шықты» деп айғайлап айтып жатады. Ал оның ол пьесасы сахнаға қалай шығады, қандай деңгейде болады, онымен шаруасы жоқ. Мысалы, кешегі М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов, О.Бөкейлер өзінің драмаларын сахнаға қойғанда театрға барып, репетицияға қатысып, бағыт-бағдар беріп отырған екен. Шығармасы сахнаға шыққанша тап сол театрдың ресми қызметкері құсап актерлердің арасында жүретіндерін талай естідік. Әлі күнге дейін Дулат (Исабеков) ағамыз орынды-орынсыз қысқартуларға, өз жандарынан сөз қосатындарға айтып-айтып тастайды. Ал қазіргі драматургтер жазған пьесасын сахнадан бір-ақ көреді. Қайсыбіреулері өз шығармаларын танымай да қалып жатқан шығар, кім білсін?! Бірақ үндемейді. Ең бастысы, сахнаға шықса, афишада аты-жөні тұрса болды. Соған мәз. Бұл нені білдіреді? Режиссер мен драматург арасындағы байланыстың жоқтығын, бірлікте емес екенін білдіреді.
Жан қиналмаған жерде тәуір рөл шықпайды
– Театрдың негізі драма десек те, бүкіл ауыр жүгін көтеретін актерлер тобы бар. Олардың беталысы қандай?
– Облыстық театрлардың хал-жайы бөлек әңгіме. Өйткені олардың жалпы ахуалы мәз емес, актерлік ойнау мәнерінің кәсібилік деңгейі төмен екенін ашып айту керек. Жалпы, Алматы, Астана, қай театрды алсақ та, өнер жүгін өрге сүйреген С.Майқанова, Ш.Айманов, Х.Бөкеева, Ы.Ноғайбаев, Н.Жантөрин, Ә.Молдабеков, Ф.Шәріповалардан мұралыққа қалған актерлік дәстүрді абыроймен дамытып жүр деп айта алмаймын. Талантын ұштай алмай сахнада сүрініп-қабынып жүргендері жетерлік. Жер бауырлап жатқан бейне көп. Актерлік жетістіктерінің тапшы болу себептерінің бірі – оқымайды, оқығысы келмейді. Өзі ойнап жүрген рөлінің әңгімесін оқымау, тек режиссердің жазып-сызып берген сахналық нұсқасымен қалу деген не деген сұмдық. Тұтас әңгімені, повесті, пьесаны оқымаған актерлерден қандай шоқтығы биік, бедерлі бейнені күтесіз, айтыңызшы? Ізденгілері де, жанын қинағылары да келмейді. Жан қиналмаған жерде тәуір рөлдің шықпайтыны анық. Тағы бір себебі, кеше ғана келген жас сахнагерлерді біртіндеп кірістірудің орнына аяқ астынан қолақпандай рөлмен жарылқай салушылық көбейіп барады. Ал қиналыссыз, еңбексіз тез жеткен рөлдің қадірі болмайды. Сол көркем бейнелерді бір кездері Қалибек, Қапан, Шолпан, Фаридалар сомдады ғой деген ой үш ұйықтаса түстеріне кіріп шықпайды. Әшірбек Сығайша айтар болсақ, аяқтарымен таптап-таптап, былғап-былғап тастап жатыр.
– Актерлерде сөздің мағынасын түсініп, астарына үңілу жағы да кемшін соғып жататын сияқты.
– Сахна өнерінің ең басты құралы – «сөз» екенін жиі естен шығарады. Қазіргі актерлердің ойынына қарным ашатыны, жаттап алған сөзді сылдыратып айтып қана шығады. Сөз керек болса, пьесаны өзім оқып аламын. Маған керегі – сөз бен әрекеттің табысқаны. Тыныс белгілердің, екпіннің, кідірістердің орнымен пайдаланғаны. Көбісі сөзді тек сырттай әшекейлеп, кейіпкерлерінің жанын тайыздатып жүр. Дауыс байлығы аз. Ашық үн жоқ. Тілі таза емес, Сөздері түсініксіз. Кейіпкердің тілдік мінездемесімен дұрыс беру былай тұрсын, дауысты, дауыссыз дыбыстардың қалай айтылатынын біле бермейді. Олардың сахнада қалай болса солай сөйлеп жүргендеріне қарап, оқып жүргенде сахна тілі сабағы, тіл дамыту жұмыстары мүлдем жүргізілмеген бе деген еріксіз ойда қаласың.
– Дарынсыз актерлерді театр неге ұстап отыр? Қанша жерден жақсы шығарма, керемет шешім табылса да, ойын нашар болса, бәрі жоққа шықпай ма?
– Дұрыс айтасыз. Не десек те, санда бар, сапада жоғы жақсылықтың нышаны емес. Актерлерді азайту тиімсіз болса да, театр труппасын санына қарап емес, сапасына қарай жасақтау бүгінгі күннің талабына айналу керек. Мен сізге айтайын, сапаның төмендігі ол санадағы саяздықтың салдары, рухани мешеуліктің бір көрінісі деп ащы да болса шындықты айтқан жөн болар.
Көркемдік жетекшінің жауапкершілігі басым
– Бұрын «қалғыма, қазақ театры» дейтін едік. Қазір ондай емес секілді. Премьералар жиі болып жатыр. Десек те, бірі көңілден шықса, бірі сын көтермей жатады. Қаржысы бар, қаламақысы жеткілікті кезеңде дұрыс қойылым қоя алмаудың кемшілігі неде? Бұған кім жауапты?
– Әрине, қойылымның көркемдік деңгейіне жауапты – режиссер. Бірақ бар кінәні солардың мойнына іліп қойғанымыз жөн бе? Сол режиссерлерді арнайы шақыртып, қойылым қойдыртып отырған театр басшысы, әсіресе көркемдік жетекшісі неге жауапты болмау керек. «Егер бір ерсіліктер, орасан қателіктер кетіп қалса, оған кім жауап береді?» деген сұрақтың туатыны заңды ғой. Осы тұста айта кететін бір жайт бар: әр театрдың көркемдік жетекшісі актерлерінің таным қабілетінің қандай деңгейде екенін жақсы білуге және соған қарай әрекет етуге тиіс. Егер таланты мұзжарғыш әрі еңбекқор актерлері болса, әрине келген режиссер, маған десе, бес күнде қойсын да кете берсін. Бірақ барлық актерлерді шетінен ізденімпаз деп айта алмайсың ғой. Мысалы, қолға алған шығармасын режиссер сызып-түртіп тап-тұйнақтай дайындалып келсе мейлі дейсің, ал кейбіреулері келгеннен кейін барып қай жанрда қоятынын ойлана бастайды. Ол музыка таңдап, шешім іздеп жүргенінде, жиырма күннің он күні өтіп кетеді. Қалған он күнде олардың ой-өрісін өсіріп, рухани ірі тұлғаға айналдырып үлгере ме? Сондықтан қазақ режиссерлеріне актерлердің шығармашылық мүмкіндіктеріне қарай жұмыс істеуге едәуір уақыт беру керек деп ойлаймын. Кісі зердесінде сіңіп қалған кейіпкерлерді шығаруға, шығарманың ой-мазмұнын ашуға уақыт бөлмей, қашанғы көруші зерікпесін деп қызылды-жасыл нәрселермен алдарқата бермек. Сахна иелерінің ішкі-сыртқы мүмкіндігі түгел ашылмаған жерде, спектакльдің көркемдік жағынан байи түседі дегенге өз басым сенбеймін. Сол себепті гонорарына бірнеше миллион береді екенсің, енді сол спектакльдің сәтті шығуына да атсалыс дегім келеді. «Жоқ, маған бәрібір. Ары кетсе екі-үш рет ойнатып түсіріп тастаймын, ең бастысы жылдық жоспарым орындалса, болды» десе, тағы да өздері білер. Онсыз да солай болып жатыр ғой. Көп қойылымдардың ғұмыры қысқа. Осы біркүндік спектакльдерге қарап іштің ашитыны, мемлекеттің ақшасы босқа кетсе, директор оған да ешқандай жауап бермейді. «Бұл қалай болды, былтыр қойылған спектакль биыл неге жоқ?» деп одан ешкім ештеңе сұрамайды. Мұның өнерге қаншалықты зиянды екенін ешкім түсініп жүрген жоқ.
– Атүсті жасалған жұмыстың жемісі де нәрсіз келері түсінікті ғой.
– Әрине, асығыс-үсігіс қойылған спектакльдің жүйесі жалған-жасандылыққа, актерлік ойындардың сенімсіз, сөлсіз шығуына әкеліп соғып жатыр. Әсіресе, ол фестивальдерде ап-анық көрініп тұрады. Шындықты айтсаң, ренжиді. Өздерінен сұрасаң, асығыс қойылды дейді. Ал асықпай қоюына, салмақты образдардың шығуына кім кедергі болды? Түсінбейсің, бәрі бір-бірінен көреді. Әйтеуір, кейіпкерлердің сөзін жөнді білместен, жарытып репетиция жасамастан не жақсы, не жаман деуге келмейтін спектакльдер көрерменнің алдына шығып жатыр.
– Қазіргі жас режиссерлер бір театрдан бір театрға барып спектакль қойып жатады, ол бірсарындылыққа ұрындырмай ма?
– Жанды жеріме тидіңіз. Иә, қазіргі режиссерлер премьерасы ойналған күннің ертесінде жолға шығып, басқа шығармаға кірісіп жатады. Адам деген терін сүртіп, ентігін басып, келесі дүниеге асықпай-аптықпай кірісу үшін араға үзіліс керек шығар деп ойлаймын. Құдай-ау, қанша жерден мықты болса да, күш азаймай ма, ой сарқылмай ма, ешкім робот емес қой. Әл-қуаты қалыпқа келуіне, ой жинақтауына, жаңа идеялардың тууына әрі-беріден соң келесі алатын шығарманы қайта ой елегінен өткізуге уақыт керек емес пе? Үзіліс деген сол. Анда-мұнда жүгірістің кесірінен бір-біріне ұқсайтын қойылымдар қаптап кетті. Түптің түбінде бұл жан қинамай ақша табудың арзан жолына апарып ұрындыра ма деп қорқамын. Заман талабы осы деп ақылды ақшаның алдында тізе бүктірдік.
Сын қабылдау мәдениетіміз әлі де кенже
– Әңгімеңді тыңдап отырсақ, жаңа қойылымдарды қабылдаудың талабын барынша күшейтпейінше бәрі бекер дегің келетін секілді.
– Дерттің ең үлкені де осында жатыр. Театр басшыларына – театр репертуарына жаңа спектакльді қабылдау үшін қатаң талап, ашық бәсекелестік жолымен жүзеге асырылуы қажет деп айтқым келеді. «Драматургияға, спектакльге қойылатын талаптарға жауап бере ме?» деген мәселелер төңірегінде бейтарап мамандар тарапынан сараптау жүргізіп, жетістігі аталып, кемшілігі сыналып, талданып, талқыланып отыру керек. Ашық пікір алысудан, ой қосудан қорқатын басшылардың, сын естуден қашатын режиссер, актерлердің ұлт руханиятына алаңдайды дегенге күмәнім бар. Өнер үшін дейтіні – тек жалаң ұран.
– Бүгінгі театрда еркіндік бар ма? Жалпы, театрдағы еркіндік туралы ұғымды қалай қабылдайсың?
– Еркіндік деген осы шығар. Әрбір театрдың көркемдік кеңесі өздері таңдап, өздері шақырып, өздері қабылдап жатыр. Олар шығармашылық еркіндік дегенді өзім білемін, білгенді істеймін деп түсінетін секілді. Бұның театр өнерінің гүлденуіне кедергісі тиіп-ақ жатыр.
– Мұның барлығы сынды қабылдай алмай жатқандығының кесірі емес пе?
– Мүмкін. Сын қабылдау мәдениетіміз әлі де кенже. Мақтаса екен деп тұрады. Бәрі жақсы, бәрі бес деп кеткеннен өнер өспейді ғой. Талқылау болмаған жерде даму да жоқ. Сосын сынаған сайын «сын жоқ» деп жүргендер де көп. Әйтпесе, сын қалай жоқ. Алдымыздағы аға-апайларымыз қаншама кітап шығарып, қаншама мақала жазып жүр. Барлығымыздың айтып жүргеніміз – театрдың қамы. Бір қызығы, барлығы «сын керек» дейді де, бірақ сыншылар айтқан пікірлермен жұмыс істей бермейді. Жалпы, театр сыны туралы түсініктерінің өзі қарын аштырады. «Қайнайды қаның, ашиды жаның» деген осы шығар. Сөз бен істің формализмі мен көзбояушылықтарына қарап, біз осы «жауапкершілік» деген сөзді жете түсіне бермейтін сияқтымыз. Әрқайсысы бір-бір жауапты орынға отырып алғандар, соған лайықты іс тындырып жатқандары шамалы. Ал жауапкершілік ұғымының астарында болашақ алдында арыңмен де, барыңмен де жауап берушілік деген ой жатыр. Бұл ұғым белгілі бір уақытқа қарақан бастың қамы үшін уақытша қалт-құлт етіп қызмет ету емес, керісінше қай уақытта да және қандай қиын жағдайда да ақиқаттың жолын қорғау мен қолдаудан таймау – азаматтықтан тайынбау деген сөз. «Болашақ тезінен құтылу ешкімнің де маңдайына жазылмаған» деп бекер айтпаған. «Бармақ басты, көз қыстылардың» сазайын уақыт өзі-ақ тартырады. Қысқасы, жауапкершілік жүгін адал арқалау дегеніміздің өзі айналып келгенде абыройыңды сақтайтын ауыр жүк – шындықтың жүгін бар адамшылық болмысыңмен көтерісу, әдебиет, театр, кино өнерінің мұраттарын жеке бастың мүддесінен жоғары қоя білу, талап-міндеттеріне сай әрекет ету, ешкімге кесіріңді тигізбеу керектігін ескеру керек. Яғни, шындықтың жеңбей қоймайтынын естен шығармаса екен деген тілек бар.
– Жекелеген тұлғалар туралы пьеса жазылып, театр сахнасында қойылып жатыр. Белгілі тұлғалар туралы спектакльдерді жиі тамашалайсың ба?
– Әрине. Барлық жанрдағы премьераларды көріп қалуға тырысасың ғой. Кеңес заманында жазықсыз «халық жауы» атанған тұлғаларымызды сахнаға, экранға шығарып жатқандарына қуанасың. Бірақ батыр бабаларымыздың, тарихи тұлғаларымыздың бейнесін кемелдендіру тіпті қиын ғой. Сондықтан болар, олардың түсінігі, мінезі, көзқарасы, қимыл-қозғалысы, бітім-болмысы өз деңгейінде көрініс таппай жатқандығы. Бұл сайып келгенде тағы да режиссердің дүниетанымына, актердің зерттеп-зерделеуіне байланысты.
– Жалпы, эксперименттерге қалай қарайсың? Біз (қазақ көрермені) оны қабылдай аламыз ба?
– Жалпы, эксперименттерге көзқарасым жаман емес. Жаңашылдықты жақсы көремін. Тек «эксперимент – осы» деп ұлттық дүниелерге де тұра шауып, ту-талақайын шығарып жатқандары қатты алаңдатады. Көрген сайын жанымыз ашып отырады. Өз ұлтының тілін, салтын, ғұрпын танып, әдебиетін, философиясын, эмоциясын, әуенін жетік білмесе, ол шығармаларға жоламағаны абзал.
– Әңгімеңе рақмет!
Әңгімелескен
Гүлзина БЕКТАС,
Сымбат БАУЫРЖАНҚЫЗЫ