Ол табиғи апаттарды бақылап, мониторинг жүргізуге жәрдемдеседі. Тіпті, шекарадағы электронды кезектерді ретке келтіруге жұмылады. Ауыл шаруашылығына берілетін барлық субсидияның, өзге қолдау қаржыларының әділетті бөлініп, нысаналы жұмсалуын ЖИ қадағаламақ. Осы және басқа жаңалықтарды ілгерілету үшін алдағы оқу жылында тарихымызда тұңғыш рет ЖИ мамандарын даярлау басталады.
Білгендерге анықтай, білмегенде танықтай...
Жасанды интеллекттің қолданылмайтын жері жоқ. Бұрын ол шығармашылық саласына бас сұға алмайды, санасы жетпейді деп есептелетін. Бірақ қазірдің өзінде ЖИ ақпарат құралдарына жаңалықтар әзірлеп, мақала жазады, ЖИ «қаламынан» туған әдеби туындылар пайда болды, ол сондай-ақ музыкалық шығармалар шығара бастады.
ЖИ құралдары интернетті барынша дербестендіреді. Мысалы, министрліктердің, әкімдіктердің, өзге мемлекеттік органдардың ресми интернет ресурстарында, eGov порталында және оның сервистерінде қазақша, орысша, ағылшынша, сондай-ақ «Көру қабілеті нашар адамдарға арналған нұсқа» бар. IT маманы Абылай Аманбайдың айтуынша, болашақта соның қатарына «ЖИ» нұсқасы қосылары даусыз. Себебі ЖИ арқасында әлемде көру не есту қабілетінен айырылған адамдарға арналған виртуалды көмекшілер жасалып, дамытылып жатыр.
«Адамдарға кез келген дерлік салада кез келген дерлік міндетті шешуге көмектесе алатын ЖИ негізіндегі агенттер пайда болды. Олар, мысалы интернетте жарияланған барлық ақпаратты лезде қорытып, бәс тігушілерге, былайғы жанкүйерлерге қандай ұлттық құраманың, не спорт клубтың немесе спортшының бабында екенін, жеңіске жетуге жағдайы жететінін айтып береді. Олар математикалық күрделі тапсырмаларды шешуге үйренді», – дейді сарапшы.
Олар өтінішті, ғашықтық хатты, диплом мен диссертацияны қалай сауатты жазуды; стикерпак жасауды; қандай да бір затпен бүлінген киімді еш дақ қалдырмай қалай жуып тастауға болатынын біледі және жөн-жобасын көрсетеді. Жасанды интеллект кез келген мамандықтың зеріктіретін техникалық міндеттерін өз мойнына алады да, адамға оның шығармашылық, коммуникациялық, креативтік қырларына назары мен күш-жігерін шоғырландыруына мүмкіндік береді. Осылайша, біз ЖИ төңкеріс жасайтын жоғары технологиялық болашаққа аяқ басқанымызды байқамай қалғандаймыз.
ЖИ-ге билік етуге билік дайын ба?
Сарапшылар бұл мәселенің жай-жапсарын егжей-тегжейлі, нысаналы талдау үшін оған Үкіметтің жеке отырысын арнауды, ең құрыса, Сенат пен Мәжілісте жеке парламенттік тыңдау өткізуді ұсынып келеді. Алайда билік органдары әзірге бұдан бас тартып жүр.
Тек өткен маусым айының соңында, Үкіметте Премьердің орынбасары–Үкімет аппаратының басшысы Ғалымжан Қойшыбаевтың төрағалығымен шағын жабық кеңес өтті. Журналистер қауымы жіберілмеген жиыннан Үкіметтің баспасөз қызметі шағын ғана мәлімет таратты, онда кеңесте азаматтар мен бизнеске арналған мемлекеттік қызметтерге жасанды интеллект элементтерін енгізу мәселесі талқыланғаны атап өтілген.
Бірақ сарапшылардың айтуынша, Үкімет әзірге ЖИ-ді жаппай, батыл енгізуден қорқасоқтап отыр. Өйткені әлемде ЖИ тыңшылық жасау, мемлекеттік, өнеркәсіптік құпияларды, азаматтардың дербес деректерін ұрлау үшін де пайдаланылады. Мұның сыртында жаһанды жалпағынан баса бастаған жасанды интеллект бір сырды біліп қойса, ұмытпайды. Ол пара алмайды, қоқан-лоққыңа мыңқ етпейді, қылмыстық қудалап, түрмеге қамаумен қорқыта алмайсың. Ол бір жерден білген құпиясын екінші жерде еркін бөлісе алады.
Ал Қазақстанда киберқауіпсіздік саласы, хакерлік шабуылмен күрес тетіктері енді ғана жетілдірілу үстінде, дамудың бастапқы сатысында тұр. Сондықтан жабық кеңесте вице-премьер қауіпсіздікке бірінші кезекте баса көңіл бөлуді жүктеді.
–Үкімет өмірдің барлық саласында ЖИ енгізу үшін белсенді жұмысын жалғастырады. Бұл ретте деректердің қауіпсіздігіне және заңнамалық нормалардың сақталуына ерекше назар аударылатын болады. Мұндай шаралар азаматтардың өмір сүру сапасын жақсартуға және бизнесті дамытуға ықпал ететін мемлекеттік басқарудың неғұрлым тиімді және ашық жүйесін құруға бағытталған, – деді Ғалымжан Қойшыбаев.
Бұл істе алға көш бойы ұзап кеткен АҚШ, Еуропа, басқа дамыған елдерден айырмашылығы сол, Қазақстанда ЖИ-ге арналған жеке заң әлі күнге қабылданбаған. Тіпті, жеке мемлекеттік бағдарлама жоқ. Цифрлық даму министрлігі әзірлеп, 2024 жылғы ақпанда қоғамдық талқылауға шығарған «Жасанды интеллектті дамытудың 2024-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасының» жобасы сол бойы пысықтауда жатқан көрінеді.ЖИ енгізуге бағытталған алғашқы қадамдар 2017 жылы қабылданған «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасы аясында жасалды және ол ЖИ-ді денсаулық сақтау саласында өрістетуге бағытталды. Жекелеген іс-шара «Цифрландыру, ғылым және инновация есебінен технологиялық серпіліс» ұлттық жобасы аясында көзделді. Бірақ былтыр бұл ұлттық жоба күшін жойды.
Қазір «Қазақстанның 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары» және «Цифрлық трансформация, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен киберқауіпсіздік саласын дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы» сияқты бірқатар стратегиялық құжатта жасанды интеллект бағыты бойынша кейбір міндет пен іс-шаралар ішінара ғана айқындалған.
Біздерде мынадай бар, мынадай бар!
Жуырдағы Үкіметтегі кеңесте ЖИ-ге қатысты жобалардың бірен-сараны ғана қаралған екен. Онда бірқатар мемлекеттік орган өз саласында жаңа ЖИ-қызметін енгізу нәтижелерін ұсынды. Атап айтқанда, жасанды интеллектке негізделген білім беру көмекшісінің, дүлей табиғи апаттарды мониторингтеуге арналған сервистің, Қазақстан шекарасындағы электронды кезектер жүйесінің, «Бәйтерек» холдингіндегі бизнес-процестерді автоматтандырудың тұсауы кесілді.
Кеңес барысында вице-премьер «Бәйтерек» холдингіне қызмет көрсетудің «бірыңғай терезесі» қағидаты бойынша барлық қаржылық қызметті eGov мобильді қосымшасына шығаруды жүктеді. Сондай-ақ жасанды интеллекттің мүмкіндіктерін пайдаланып, мемлекеттен түрлі қолдау қаражаттарын алу үшін бизнестен түсетін қаптаған өтінімдер легін қарау мерзімдерін едәуір қысқартуды және бизнеспен жұмыс істеудің проактивті форматына көшуді тапсырды.
Цифрлық даму министрлігінің мәліметінше, Қазақстан бұл процеске кеш кіргеніне қарамастан, бүгінде жасанды интеллектке қатысты бірқатар жоба түрлі салада іске асырылады.
«Мәселен, денсаулық сақтауда қашықтан медициналық қызметтер көрсету, роботтандырылған әдістерді және жасанды интеллектті енгізу бойынша жобаларға қолдау көрсетіледі. Инсульт белгілерін диагностикалауға көмектесетін Cerebra жобасы (Almaty A.I.Lab), ортодонттарға жақтың компьютерлік томографиясын жедел оқуға, өңдеуге, кінәратты табуға көмектесіп, лезде жеке ортодонтиялық талдау жүргізетін А.Исатаевтың Aident стартапы, электрокардиограмманы қашықтан декодтауға арналған Smart ECG, Pneumonet жүйесі, LungCancerCT жүйесі, ForUs Data ЖШС-ның MgraphNet жүйесі, Galamat-тың Arnica PACS-Systems, Uniqa ai (дәріханалар) және басқа да жобалар қолға алынды», – деп хабарлады министрлік.
ЖИ-ді Smart City бағытында енгізуді қарастыратын бірнеше жоба бар екен. Соның ішінде атақтысы әрі атышулысы – ешбір инспектордың, өзге де маманның бақылауынсыз, жол жүру ережелерінің бұзылуын өз бетінше анықтап, айыппұл жазатын «Сергек» қоғамдық және жол қауіпсіздігі жүйесі (Open Technologies Group ЖШС).
Мұның сыртында, «Алматы қаласын дамыту орталығы» АҚ жүзеге асыратын «Қала басшылығы үшін көрсеткіштердің бөлінген динамикасы бар ахуалдық орталық», «Алматы қаласының мемлекеттік білім беру мекемелеріндегі Қауіпсіздіктің кешенді жүйесі», «Бірыңғай бейнемониторинг жүйесі» жобалары да ЖИ-ге құрылыпты.
Бұдан бөлек, министрлік ЖИ-ге арқа сүйеген және негізінен қала көшелерінде енгізіліп жатқан келесі жобаларды атады. Арасында қалалық инфрақұрылымға арналған зияткерлік ақпараттық-телекоммуникациялық жүйелер: Smart City тұжырымдамасындағы көлік, экология, энергетика және деректерді талдау (Smart city ғылыми-инновациялық орталығы); нөмірлерді, тұлғаларды тану жүйесі және жол қозғалысы ережелерін бұзушылықтарды тіркеу («Ақпараттық және есептеу технологиялары институты» ШЖҚ РМК); TargetAI ақылды бейне аналитика платформасы (TargetAI Limited ЖШС) және басқалары бар.
Өнеркәсіп саласында мынадай жобалар іске асырылды: «Бәйтерек» холдингінің Ахуалдық орталығы, Мұнай өңдеу және өткізу тиімділігін басқару орталығы, «Газпром Нефть» ММӨЗ ГОБКК қондырғысының цифрлық егізі (Қ.Сәтбаев атындағы ҚазҰТЗУ, Сандық технологиялар және технологиялар институты жобалары).
Жер қойнауын пайдаланушылардың өндірістік процестерін оңтайландыруға арналған өнеркәсіптік автоматтандыру және цифрландыру технологиялық платформасы, Brains жасанды интеллект өнеркәсіптік платформасы (Tech Garden.IntelliSense-LAB цифрлық өнеркәсіп орталығы), ұңғымалардағы инциденттерді көпфакторлы талдау негізінде геологиялық-техникалық іс-шараларды іріктеуге арналған Neuron Oil платформасы қолданысқа енгізілген.
Үкіметтің сарапшылары жасанды интеллектті енгізу бойынша біраз проблема барын анықтады. Біріншіден және ең бастысы – ЖИ және оған құрылған жүйелер заңнамалық реттелмеген.
Екіншіден, ЖИ қолданылған отандық өнімдердің қазақстандық шығу тегін дәлелдеу күрделі: СТ КЗ сертификаты тек тауарларға беріледі, қызметтерге қолданылмайды, оның өзі биыл жойылып жатыр.
Үшіншіден, көптеген елді мекенде, тіпті Астананың шеткері аудандарында жоғары жылдамдықты интернет жоқ. Төртіншіден, ақпараттық жүйелердің өзара интеграцияланбауы сапалы талдау жүргізуге кедергі келтіреді. Медицинада FDA мақұлдауын алу үшін жаһандық стандарттарға сәйкес клиникалық зерттеулер жүргізу қажет.
Салада маман тапшы. Бұл проблеманы шешу үшін биыл ЖИ мамандарын даярлау басталмақ: University Alliance of Science and Technology жоғары оқу орындарының альянсы әзірлеген «Жасанды интеллект» атты жаңа бакалавриатта білім беру бағдарламасы 3 жыл ішінде маман дайындауды қарастырады. Қазақстандық және халықаралық сарапшылар бірлесе әзірлеген бағдарлама Ғылым және жоғарғы білім министрлігінің жоғары және жоғарыдан кейінгі білім беру ұйымдарына арналған 2024 жылғы Жол картасына кірді. Тиісінше, 5 университет жаңа оқу жылында «Жасанды интеллект» бағдарламасы бойынша студенттерін қабылдауға кіріспек.
ЖИ саласының болашағы зор, демек, өз болашағының зор болуын қалаған ел де одан шет қалмауға тиіс.
Елдос СЕНБАЙ