Баласағұн: көшкен дәуір бояуы

Көне қалашықтың орны мен оның тарихы ғалымдар арасында бүгінге дейін түрлі пікірталас тудыруда. Сонда Баласағұн қаласы қай дәуірде өмір сүрді? Онда кімдер тұрып, қандай тұрмыс кешті? Қала атауының өзі нені білдіреді? Есте жоқ ескі заманнан жеткен құнды құжаттар мен ғалымдар болжамы мен байламына зер салып, зерделеп көрсек...

Жалпы, Баласағұн қаласы орта ға­сырдағы түркі халықтарының ірі мә­дени-тарихи орталығы болған. Өзінің мыңжылдықтардағы даму барысында көптеген шапқыншылық пен қақ­ты­ғысты бастан өткеріп, әртүрлі қағанат пен мемлекеттің саяси ордасына ай­налған. Қала іргесі сонау Түріктер дәуі­рінде қаланғанымен, оның мәдени жаң­­ғыруы мен өркендеуі Қарахандар зама­нында жоғары дәрежеге жеткен. Тарих толқынында Баласағұн – түр­гештердің, қарлұқтардың, қара­хан­дықтардың және қарақытайлардың ас­танасы болып, Жі­бек жолы бойын­дағы ірі қалалардың біріне баланды. Қай кезеңде болмасын қаланың мәдени және экономикалық дамуы билік құрып отырған мемлекеттің әл-ауқатымен ты­ғыз байланысты болған. 

Осы таңға дейін аталған қаланың орны мен атауы жөнінде ғалымдар түрлі болжам мен байламды алға тартты. Та­рихшылардың бір шоғыры Баласағұн қаласының орны Қырғыз еліндегі Бура­на қаласы десе, енді бір ғалымдар ол қа­ланың тарихтағы орны Баласағұнға сай келмейтінін айтты. Ал тарихты те­реңнен зерттеген ойшылдардың бір то­бы қазіргі Шу ауданындағы Ақтөбе ауы­лының қасындағы көне қалашықты Баласағұн деп дәлелдеуде. 

Ақтөбе қалашығында 30 жылдан астам археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген Уахит Шалекеновтің зерт­теулеріне сүйенсек, ол осы маңда Ба­ла­сағұн қаласы бой көтергенін табылған құнды жәдігерлер ай­ғақтауда. Тағы бір айта кетерлігі, қалашық ерте орта­ғасырлық дәуірлерден бастап барлық шығыс және батыс деректерінде кеңінен жазылып қалған. Қала жайлы алғашқы дерек Қытай елінің саяхатшысы Цзя Даньның «Төрт бағыттағы жол туралы естеліктер» атты көне жазбасында сақ­талған. Онда: «Тау аңғарын жағалап біраз жүргенде Суйаб өзені жазыққа шығар аузына жетеді, осы арадан 80 ли жерде Пэйлоцзянцзюнь (Баласағұн) қаласы бар» деп суреттейді. Бұл Баласағұн қа­ласының Пэйлоцзянцзюнь атауымен Қытай жазбаларында бірінші рет кез­десуі болатын. Мұндағы алдыңғы «Пэйло» сөзі «Бала» сөзінің қытай ті­лін­дегі ды­быстық аудармасы, ал «Са­ғұн» – мансап аты. Яғни, «Цзян­цзюнь» сөзінің ды­быстық аудармасы «Қол­басшы» де­генді білдіреді. 

Ал бұдан көне деректі ортағасырлық ғалым М. Қашқари береді. Ол өзінің «Түркі сөздігі» атты еңбегінде Баласағұн жайлы кең хикаятты жазып қалдырған. Аталған кітабында түріктердің Шу ха­қаны жайлы айта отырып: «Зұл­­қарнайын Самарқандтан асып, түрік қалаларына қарай беттеген кезде түріктердің Шу есімді бір жас хақаны болған екен. Ол үлкен қосынның иесі еді. Шу қаласын Шу хақан басып алып, Баласағұнды өзі салдырған. Баласа­ғұндағы сарайының алдында күн сайын бектер мәртебесіне үш жүз алпыс бес рет дабыл қағылып тұрған...», – дейді ғалым еңбегінде. 

Осы дерекке қарап отырсақ көне Баласағұн қаласы б.д.д 300-ші жылда­ры өмір сүрген деген байлам жасауға болады. 

Шыңғыс хан дәуірі кезінде де қа­ланың өз дәргейінде дамып, гүлденіп тұрғаны айтылады. Шыңғыс ханның бас бітікшісі және жұлдызнамашысы болған ұлты қидан, қара көк хан тұқымынан шыққан Елюй Чуцайдың Шыңғыс хан­мен бірге Орталық Азияға жасалған жо­­рыққа қатысып, көрген-білгендерін жазған «Батысқа саяхат естелігі» дерек­намасында: «Батысқа қарай жүргенде Иле деген үлкен дария бар. Дарияның батыс жағында Хусыволудо (Баласағұн) деп аталатын қала бар. Бұл қала бұрын батыс Ляо мемлекетінің астанасы бола­тын. Қаланың айналасында неше он­даған қала мен кент орналасқан. Одан батысқа қарай жүргенде неше жүз ли жерде Тараз қаласы бар», – деген жаз­басы өткен күннен құнды мағлұмат беріп тұр. Қытай жазбасында Бала­сағұнның «Хусыволудо» деп жазылуы сол дәуірдегі қаланың атауының өзгер­генін білдірсе керек. Бұл сөз – «Хус (Құз)» – «Орда» деген атауының қытайша айтылуы бо­латын.

Баласағұн мен оның жанындағы Арғу шаһарларында тұратын халықтар тілінде «ұлұш» сөзін «шаһар» дейді. Содан барып Баласағұн шаһарын «Құз ұлұш» деп атаған. Ордұ – Баласағұнға жақын қала. Баласағұнды да «Құз ордұ – Құз орда» дейді. Осылайша, тарих Бала­сағұнның екінші атауының болғанын дәлелдей келе ертеректе көне шаһар «Баласағұн» емес, «Құз орда» деп атал­ғанын нақтылай түседі. Бұл кезеңде қала гүлденіп, қарахандықтардың ұлы ор­дасына айналып тұрғандықтан, ел оны «Құз орда» деп атаған. Бірақ, бір өкі­ніштісі қала 100 жылдан кейін өзінің өмір сүруін тоқтатып, моңғолдардың шап­қыншылығынан күйреп, қирағаны белгілі. 

1263 жылы Мөңкенің жарлығы бойынша Қарақорымнан аттанып хан інісі Құлағу ханға кездесіп қайту үшін Батыс Азияға жолға шыққан Лю Юй мен Чан Дэ атты елшілердің «Батысқа елші­лік сапардан естеліктер» атты еңбегінде: «Ақпанның 24 жұлдызында екі таудың ортасынан өткеннен кейін кең жазықтың шетіне іліктік. Мұнда халық өте тығыз қоныстанған. Біз сапар үстінде бұл маң­нан егістік жерлерді, айқыш-ұйқыш қа­зылған арықтар мен тоғандарды, күл-талқаны шығып күйреп жатқан ескі қала­лардың қирандысын жиі кездестіре бастадық. Ондағы жер­гілікті тұр­ғын­дардан кей жайларды сұрас­тыр­ғаны­мызда олар бұл жер бұ­рынғы қи­дан­дардың ескі жұрты екенін айтты», – деп жазады елшілер есте­ліктерінде. «Қи­дандардың ескі жұрты» деп тұрғаны ас­танасы болған Баласағұн қаласы-ау деп шамалауға болады. Өйт­ке­­ні  Баласағұн қалашығы 90 жылдан аса қара қытай­лардың астанасы бол­ғаны тарихи шын­дық. Мұхамед Хайдар Дулати өзінің «Тарихи Рашиди» атты еңбегінде осы жайлы айта келіп: «Беделді кітаптар мен тарихи шығармаларда Баласағұнды Афрасиабтың салған қала­ларының бірі деп атайды. Оны өте жо­ғары мақтаған. «Мажма ат-тауарихта» («Тарих жинағы») былай деп жазылған: «Баласағұн қара қытай заманына дейін Афрасиабтың ұрпақтарының билігінде болған. Қара қытай Гурхан Баласағұнды Илек ханнан тартып алды, ол Афрасиаб нәсілінен еді. Содан оны өзінің астанасы етті. 95 жыл бойы Баласағұн қара қытай­дың астанасы болып келді. Жейхуннан бергі, оның шығысында жатқан барлық ел мен өлке түгелдей оған салық төлеп тұрды. Моғолдар Бала­сағұнды Қаралық деп атаған», – деп жазады Мұхамед Хайдар Дулати. 

Көріп отырғанымыздай, Баласағұн қаласы орта ғасырда үлкен мәдени ие­ліктің ортасы болған. Оны көптеген тари­хи жазба растауда. Енді осы Бала­сағұн қаласы атауының шығу тарихына келсек, көне қалашықты 30 жылдан аса зерттеген У.Шалекенов өзінің «Қазақ мәдениеті» атты кітабында былай дейді: «Қашқари еңбегінен Баласағұн қала­сының этимологиясын анықтадық: «Сағұн»: Қарлұқ жұртының мықты­ларына берілетін ат, лақап. Түрік тәуіптерін Ата сағұн дейді». Қаланың аты екі сөзден құралған. «Бала» деген түрік сөзі баршаға мәлім болса, «сағұн» – хакан, хан, князь. Олай болса, «Бала + хакан», «бала + князь», «бала + хан» болып, «Баласағұн» деген ұғымды құрайды. Яғни, «Балахан» немесе «Қарлұқ хаканының қаласы» деген ұғымды білдіреді», – деп өз ойын түйіндейді. Ал С.Сыздықов өзінің «Қарлық – Қарахан мемлекеті» атты монографиясында: «Ал осы қала атының әуелгі екі түбірі бары байқалады. Олар: «бола» және «сағұн». Этимологиялық талдауда: біріншісі – «боло» «було», яғни тайпа аты, ал екіншісі «соғұн», «сағұн» болып, қарлық тайпасының көсемі атағын білдіреді. Қытайдың Хань жыл­намаларында түркілер ғұндардың «со» (Сорхы) аталатын атақты тайпа­сының ұрпағы ретінде көрсетіледі. Сон­да бұл лауазымның өзі «со» және «ғұн» деген екі түбірден құралады деуге негіз бар. Бұл жағдайда барлық түбірлерді қосқанда: «Бол-со-ғұн» құрылымы, ал генеоло­гиялық тәртіппен орналастырсақ: «ғұн-со-боло» болып шығады. «Со» түбіріне семантикалық тұрғыдан көне сары ұй­ғырлардың Соқалық, Саоқозымен, хакас­тардың ақ сохы, көк сохы, хара сохысымен, ал қазақтың Арғын құра­мындағы ақ сопы, қара сопы, тәнбі софы этнонимдері сәйкес келеді. Сонымен, бір сөзбен айтқанда, Бала­сағұн қар­лықтардың басты бір – моуло, яғни болат тайпасының көсемі тұратын ор­дасы деп ұғыну керек», – деп тұжы­рым­дайды.

Бұл ойға тарихшы-түркітанушы Асылжан Дулатидың да зерттеулері саяды. 

– Қала атауы екі негізден тұратыны айқын. Бұл атауды «Балауса және ғұн» деп алсақ та болады. «Балауса» сөзі – көне түріктің осы күнге дейін мағынасын жоғалтпай сақтап келе жатқан ежелгі сөзі. Ол «жас» дегенді білдіреді. Ал «ғұн» Орталық Азиядағы ежелгі ұлы тайпа­лардың бірі екені белгілі. Сонда «Жас ғұн, яғни жас немесе балауса ханзада» дегенді білдіреді. Қалай болғанда да, бұл қаланы ғұндардың жас патшасы сал­дырғаны немесе билегені осы атау­дан-ақ байқалады. Сонымен қатар «Бала сақ ғұн» деп алсақ та болады. Сақтың ұрпағы ғұннан шыққан бала патша дегенді білдіреді. 

 Қазір ғалымдар Баласағұн қаласы VI-XIII ғасырлар арасында дәуірлегенін айтады. Осы аталған жас хақан Баласа­ғұнды да өз заманында салдырған бо­лар?! Ал енді қаланың орналасқан ор­нына келсек, тағы да көне деректерге жүгінейік. М.Қашқари өз кітабында: «Арғу – екі таудың арасы. Тараз (Талас) бен Баласағұн арасындағы шаһарларды «Арғу» дейді. Өйткені ол жерлер екі тау арасында жатыр. Енді осы айтылған жерлерді анықтап көрейік. Баласағұн қаласының оңтүстік жағында Қырғыз Алатауы орналасқан, одан Шу өзеніне барып құятын Шарғау, Ақсу, Қарабалта, Тоқташ атты өзендер шығады. Осы өзен­дердің Шуға құятын төменгі ағы­сындағы жері тегіс, құнарлы, суы мол және ауасы таза алқабында Баласағұн қаласы ор­наласқан. Ал солтүстік-шы­ғысын Жай­сан тауы қоршап жатыр. Осындағы екі тау арасындағы кең жазықтық, егістік жерлер, қазылған арықтар мен тоған­дарды саралай келе қазіргі Баласағұн қаласының орнына сай келетінін анық көруге болады. Мұхаммед Хайдар Ду­латидың «Тарихи Рашиди» атты еңбе­гінде: «Моғолстандағы бір­сыпыра қала­ның аты беделді кітаптарда жа­зылған және ол қалалар тура­сын­да көптеген түсінік берген. Солардың бірі – «Бала­сағұн» деп ашып жазады. Ал Уахит Шале­кеновтың «Қазақ өркениеті» кі­та­бында: «Махмуд ибн Уали (1595) Иран­ның ортағасырлық белгілі мем­лекет қайраткері, географ ғалымы Хамдаллаһ Мустауфи Казвиниге (1281-1349) сүйене отырып, Баласағұнда жұма намазын оқитын 40 мешіт, күнделікті намаз оқитын 200-ден астам мешіт, 20  ханака және 10 медресе болған» деген деректерді алға тартады. Осыған қарап-ақ Бала­сағұнның орта ғасырда қандай ірі қала болғанын аңғару қиын емес, – дейді тарихшы-түркітанушы Асылжан Дулати. 

Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының аға-ғылыми қызметкері, PһD доктор Ералы Ақымбек те Баласағұн қаласы туралы көп зерттеген. Оның айтуынша, Баласағұн қалашығы жер көлемі мен табылған жәдігерлердің саны жағынан еліміздегі ең құнды мұралардың бірі екен. 

– Баласағұн қалашығына 2001 жыл­дан бері зерттеу жұмыстарын жүргізіп келемін. Ақтөбе қонысының жанындағы ежелгі қала үш бөліктен тұрады. Ци­тадель, шахристан және рабад. Аталған үш бөлікте қала мен әскер басшылары және шаруашылық аймақты қоныс­танған қарапайым халық тұрған. Оның сыртынан екі қорғаныс қабырғасы өтеді. Ішкі қабырға 15 шақырым болса, сырт­қысы 18 шақырымдай аумақты алып жатыр. Оған қоса, өзен жағында тағы да қосымша қабырғалар болған. Бір таң­ғаларлығы, Баласағұн қаншалықты ежел­­гі болғанымен, бұл жерге ауызсу қа­зіргідей су құбырлары арқылы келген. 

Мен мұнда келгеннен кейін араға алты жыл салып, қаланың сыртқы қақпа маңынан шарап жасайтын шеберхананы құмнан аршып шығардым. 2008 жылы ІХ-ХІ ғасырларға жататын бірнеше тұрғын-жай бөлмелерін таптық. Бір жылдан соң маған дейін де зерттелген мұнараның біз білмейтін қырлары анық­тала бастады. Осыдан үш жыл бұрын сол мұнараның айналасынан бірнеше бөлме бой көрсетті. Ол ХІ ғасырдың басына жатады. Қазір оның іргетасы ғана сақ­талған. Іргетасының жерге көмілген бө­лігінің өзі 2,5 метр болады. Ал 2015 жылы сол замандағы кірпіш күй­діретін пеш табылды. Одан кейін қала­шықтың сыртқы қорғаныс қабыр­ға­сының маңынан табылған кера­микалық пеш те археологиялық қаз­ба жұмыс­тарының жаңалығы болды. Бір сөзбен айтқанда, Баласағұн қаласын зерттеген сайын оның бізге беймәлім әлеміне еніп кете бересің, – дейді Ералы Шардар­бекұлы.

Негізінде, Баласағұн қаласының ор­ны жөнінде алғашқы пікірді 1938-1939 жылдары ресейлік ғалым Л. Бернш­там Қырғызстандағы Тоқмақ қаласының оңтүстiк батысында орна­ласқан ортаға­сырлық Ақбешiм қаласы­ның орнында кiшiгiрiм қазба жұмыс­тарын жүргiзiп, қолға түскен азғантай деректерге сүйе­нiп жариялаған болатын. Осы пікір ұш­қы­нымен қырғыз ағайын­дар әлі күн­ге әй­гілі Бурана мұнарасын Бала­сағұн орны деп жарияға жар салып жүр. Әри­не, Баласағұн шаһары екені нақты дәйектер мен ғылыми тұжы­рымдар не­гі­зінде дәлелденіп жатса құба-құп. Алай­­­да айыр қалпақты ағайын Берш­тамның пікірінен басқа нақты тарихи дәлел келтіре алмауда. Ал Бала­сағұн қала­сының орны Жамбыл облысы Шу ауда­нындағы Ақсу және Қарабалта өзенде­рінің аңға­рындағы Ақтөбе қоны­сы екенін ел ға­лым­дарының зерттеуі ғана емес, тарихи жазбалар айғақтап тұр. 

Қалай дегенде де, Баласағұн қа­ла­сына қатысты деректер әлі де зерттеу мен зерделеуді қажет ететіні анық. Ол енді болашақ ұрпақтың еншісіндегі дүние. 

Саятхан САТЫЛҒАН,

Жамбыл облысы