Иә, «Диуани лұғат ат-түрік» қазаққа жақсы таныс. Соңғы ғасырда біршама зерттеліп те жатыр. Бірақ Махмуд Қашқаридің қайда туғаны, қай тайпадан шыққаны жайлы пікірталас әлі біте қойған жоқ. Тіпті, осыдан жарты ғасыр бұрын да бұл тақырып өзекті еді, қазір де солай.
Кезінде осы тақырып төңірегінде қазақтың аталай оқымысты ғалымдары сөз етіпті. Солардың қатарында Тоқтар Арынов та бар еді. Ол ғылыми қауымға көне қолжазбалардың мәтіндерін тиянақты түсіндірген, Алаш қайраткері Шәкәрім қажының таңдаулы жырларын сыр сақтағыш дос-бауырларының жүрегіне құйған, академиктер Әлкей Марғұлан мен Ісмет Кеңесбаевтың ілтипатына бөленген, ізетті, ізденгіш, елгезек азаматтардың бірі еді.
1942 жылдың 11 мамырында Қытайдағы қазіргі Шынжаң- Ұйғыр автономиялық ауданы, Құлжа қаласында дүниеге келіп, 1988 жылдың 3 қазанында пәниден бақиға көшкен-ді.
Тіл білімі маманы, филология ғылымдарының кандидаты (1983), әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-ды бітірген Тоқтар Арынов 1968-1971 жылдары ҰҒА-ның Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, этнография және археология институтында аға лаборант болып қызмет істеді. 1971-1988 жылдарда А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында алғаш кіші, одан соң аға ғылыми қызметкер болып еңбек етті. Профессор Әбжан Құрышжановтың жетекшілігімен «Китаб ат-тухфа аз-закийа фи лұғат-ат-туркийа» көне қыпшақ ескерткішінің лексико-семантикалық және стилистикалық ерекшеліктері деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Ол – этнография, ұлттық тарих, фольклортану, этнолингвистикаға байланысты 80-нен астам мақала жариялады. Он томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің» 2-10 томдарының құрастырушыларының бірі. Әрі Ахмет Байтұрсынұлының 23 жоқтауын «Боздағым» деген атпен жарияланған-ды. Сонымен бірге көне мәтіндерді зерттеуде де өз қолтаңбасы бар еді. Ол – түркітанушы, этнограф болатын. Тоқтар Арынов Махмуд Қашқаридің қайда туғаны жөнінде қалам тербепті. 1974 жылдың 12 желтоқсанында «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған мақаласы соның айғағы. Біз арада жарты ғасыр өтсе де жазылған жайды жаңғыртып, тақырыптың әлі де өзектілігі жойылмағанын сезіндіру үшін сол мақаланы AIQYN газетіне қайталап ұсынуды жөн көрдік.
Серік НЕГИМОВ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері,
халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының иегері,
Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
профессоры, филология ғылымдарының докторы
МАХМУД ҚАШҚАРИ ТУРАЛЫ ЖАҢА ДЕРЕК
Орта ғасырдың ұлы ғалымы Махмуд Қашқаридың «Дивану Лұғат ат-түркі» жазылғанына 900 жыл толуына байланысты совет туркологтарының Ферғанада арнайы конференциясы өткеніне көп уақыт болған жоқ. Бұл форумда ғалым еңбегінің бүгінге дейінгі зерттелу жайы молынан сөз болып, бұдан былай да тиянақты зерттеле беретіндігі көрсетілді. Өйткені түркі тілдерінің барлық саласынан мол дерек беретін бұл еңбек әлі де толық зерттеліп болған жоқ-ты.
Сонау замандардан күні бүгінге дейін басы ашылмай жүрген, ғылыми тұрғыдан толық дәлелін таба алмай келген бір нәрсе – осы үлкен ғалымның қай жерден, қай ұлттан екендігі туралы жобалаулар болатын.
Жоғарыда айтылған одақтық үлкен жиынға жүзден астам белгілі ғалым мен түрколог келіп, отыздан артық баяндама тыңдалды. Әркім өзі зерттейтін саласы бойынша келелі-келелі мәселелерді ортаға салысты. Қазақстаннан барған белгілі ғалымдарымыз Ғ.Мұсабаев пен Ә.Құрышжанов та солардың бірі болып ойға ой қосысты. Қомақты зерттеулермен барған қазақ ғалымдары бұл жолы айтарлықтай олжалы қайтты. Бұл олжа ізденімпаз ғалым Ғ.Мұсабаевтың еңбегімен тікелей байланысты. Ол Махмуд Қашқаридың жазбаларын негізге ала отырып, туған жерін анықтады. Ғалым Махмуд Қашқаридің Жетісу жерінде дүниеге келгенін нақты деректерге сүйене отырып дәлелдеген. Анығырақ айтқанда, ғалым қазіргі Алматы облысына қарасты Кеген ауданындағы Үшқия деп аталатын мекенде туған. Қазақтың үлкен руларының бірі – үйсіннің бір тармағы Дулаттан шыққаны жөнінде де нанымды деректемелер келтірілген.
Осы арада бір-екі нәрсенің басын ашып алу керек сияқты. Біз профессор Ғ.Мұсабаевтың көп жыл бойы зерттеген еңбегінің негізсіз еместігін айтқымыз келеді. Біріншіден, ұлы ғалымның (Махмуд Қашқари) өзі туған жер туралы айтқан жобасы Ыстық көлдің солтүстік жағындағы Кегенге қарасты Үшқиямен тура келгендіктен, оның Жетісуға қарасты аймақта туғаны дауласып жатуды керек етпейді. Сондай-ақ ол кезде үйсін жерінде қаңлы мен үйсіннен басқа аралас өмір сүрген белгілі тайпа жоқ болатын. Үйсіндер мен қаңлылардың тайпалық құрамын таза сақтауға екі жағдай бар еді. Оның бірі – бұл тайпалардың әрi ipi, әрі күшті, кім болса соған бағынбағандығы болса, енді бірі батыс пен шығысты, түстік пен терістікті араластырып жіберген моңғол шапқыншылығы болмаған кез еді.
Ғ.Мұсабаевтың пікірін қолдауға екінші негізіміз – Maxмуд Қашқари дүниеге келген ХІ ғасырда Жетісу жеріне ұйғырлар әлі қоныстанбаған болатын. Бұған да бірнеше тарихи жағдайлар себепкер еді: ең алдымен, ІХ ғасырдың ортасына дейін ұйғырлар қағанаты қазіргі моңғол жерінде орын тепкен еді де, 840 жылы қырғыздардан ойсырай жеңіліп, қатты күйреушілікке ұшыраған-ды. Халқы аяусыз қырылып, қуғын-сүргінге түседі. Сол босқаннан ұйғырлар жайлы орын, тыныш өмір іздеп, бір бөлегі батысқа, ал негізгі бөлегі шығысқа қарай шашырай бастайды. «Батысқа қарай ауған топтары сол кездегі мықты тайпалардың бірі – қимақтардың қол астына енеді. Қимақтардың территориясы Ертіс пен Еділге дейін созылып жататын»,– дейді тарихшы
Б.Көмеков «Государство кимаков IX-XI веках» дейтін еңбегінде. Ұйғырлардың шығысқа беттеген бөлегі қай араларда мекен ете бастағаны жөнінде кейбір деректер М.Қашқари еңбегінен де байқалады. Оның көрсетуінше, ХІ ғасырдағы «ұйғырлардың шекарасы Кумул, Кушар қалалары». (Дивану Лұғат ат түркі, 1-том, 384 бет). Ол аталған жерлер қазіргі шығыс Түркістанның Қытаймен шекараласатын тұстарына таяу жатыр. Тіпті, одан да әрілеп Гансу, Шәнси өлкелеріне дейін шегінуге мәжбүр болғаны туралы да деректер кездеседі. М.Қашқари тағы бір жерінде кеуші деп аталатын салмақ өлшемін (3 келіге тең) түрік тайпаларының пайдаланатынын айта келіп, ол өлшемді «Қашқардан ұйғырларға дейінгі аралықта қолданылатын өлшем құралы еді» деп жазады (Дивану Лұғат ат-түркі, 1-том, 395 бет). Егер Қашқар бұл кезде ұйғыр жері болса, салауатты ғалым Қашқар мен ұйғыр аралығын бұлайша ажыратып жазбас еді.
Бұл дәуірдегі (Махмуд Қашқари туған кездегі) Қашқар туралы айтқанда, немесе шығыс Түркістанның батыс жағына келсек, түгелдей дерлік қазақ тайпаларының (Керей, жалайыр) қолында болатын. Сөзімізді одан әрі дәлелдей түсу үшін XIV ғасырда жасаған тарихшы Рашиддиннің жазбаларына жүгінейік. Кезінде Турандар мен Иран жерлеріне шейін билік құрған жалайырларды шүршіттер (қытайлар) ығыстырғаннан кейін, олардың (жалайырлардың) көбі Шыңғыс ханның ата-бабаларына құлдыққа беріледі. Соңынан Шыңғыстың өзі хан болған тұстарда солардың (жалайырлар) біразы ел билеген билер мен бектерге айналады (Жами ат тауарих, 1-том). Қытайлар жалайырларды ығыстырғанға дейін Қашқар қаласы жалайырлардың орталығы ретінде көп заман өмір сүргені туралы да шығыс жазбалары көп. Сонда айтарымыз – XI ғасырдың басында дүниеге келген Махмуд Қашқари қандай себептермен кейбір зерттеушілер айтып жүргендей ұйғыр тайпасынан шыққан болады.
Осы арада тағы да бір пікір қоса кеткіміз келеді. Махмуд Қашқари өмір сүрген ХІ ғасырда өзінің берік тұғырынан айрыла бастаған қаңлы тайпасын да ғалымның шыққан тайпасы деуге берік негіз бар. Бұған дейін олар (қаңлылар) Шаш, Бұқара, Сыр бойларынан бері қарай үстемдік еткен болатын. Кейін (қарлұқтар тұсында) мемлекет болудан қалса да, солардың құрамындағы негізі тайпаның бірі болады. Махмуд Қашқаридың «Қаңлылар ыдырап бір тобы Чигілге, бір тобы Яғмаға, енді бір тобы көшпелілерге қосылып тілдік жақтан айырғысыз болып кетеді» (1-том, 495 бет) деп көрсетуі де сол кезеңнен мағлұмат береді. Ал «олардың көшпелілерге қосылған бөлегі Талас, Іле өзендерінің жағалауларына дейін жайыла қоныстайды» – деп жазды ХVII ғасыр тарихшысы Абулғазы БаҺадур-хан. Жетісу жерінде жойылып кеткен Алмалық қаласын қаңлылар орталық еткені жөнінде де тарихшылар жазып жүр. (Л.Бадавамов, «Ескі Алмалық», «Қазақ әдебиеті», 1970).
Кезінде қаңлылардың жетекші тайпа болғандығы жөнінде, тіпті Шыңғысхан шапқыншылығының қарсаңында Хорезммен біріге отырып, өз ықпалын сақтауға тырысқаны туралы жазылған деректер тіпті көп. Рашиддиннің аталған кітабында «қаңлылар көк Ертіске дейін созылады» дейтін бір жер тағы бар. Бұл, әрине Шыңғысқа қарсы жорықтардың тұсында болған аумалы-төкпеліктің әсері екені байқалады. Сонда біздің айтайық дегеніміз – Махмуд Қашқаридың осы үлкен де тегеуірінді тайпа – қаңлыдан болуы да әбден мүмкін екендігі. Бұлай деуімізге қытай елшісі Джан-Кяннің (б. э. дейінгі 2-3 ғасырлар) қаңлы мен үйсін тайпаларының одағы туралы жазбалары да негіз береді. Ол «үйсіндер мен қаңлылардың тілі де, әдет-ғұрпы да бір халық. Бірін-бірі сыйлап төріне шығарады, ал біздерді (қытай адамдарын) менсінбей босағаға отырғызып қойды» (Н.Бичурин (ЯКНФ) часть-2) – дейді.
Қорыта келгенде, әрі жерлес, әрі тума ғалымымыз Махмуд Қашқаридың бай мұрасымен бірге өмірбаянының зерттелуі белгілі байыбын тапқалы тұр. әл-Фараби сияқты Махмуд Қашқари да – халқымыздың мақтанышына айналатын кесек тұлға.
Тоқтар АРЫНОВ,
«Қазақ әдебиеті» газеті
1974 жылы 12 декабрь