Бердібек Соқпақбаев десе, «Менің атым Қожа», еске түсетіні жасырын емес. Повесть 1957 жылы жазылды, ал фильм 1963 жылы көрерменге жол тартты. 1967 жылы француздың әйгілі Канн фестивалінде «Балаларға арналған ең үздік шетел фильмі» номинациясын жеңіп алады. Бұл – қазақ кино саласындағы тұңғыш жүлде.
«Менің атым Қожа» повесті ең алғаш «Өзім туралы повесть» деген атпен жарық көргенін біреу білсе, біреу біле бермейді. Алғаш осы атпен жарық көргенде әдебиетшілер арасында талас тудырған. Бұзақы Қожаның шәлкес қылықтарымен танысқан балалар бұзылып кетеді деп қорыққандар да болыпты.
Балаларға арналған шығармадан неге қорықты екен деп ойлаған едік. Оған «Өзім туралы повесть» туралы жазылған дүниелерді ақтарып отырып, мынадай жазбаны оқып көз жеткіздік.
«Елуінші жылдардағы балаларға арналған санаулы повестерді шолып шықсақ, балғын кейіпкерлер негізінен тәртіптілігімен, ересектер алдында инабаттылығымен, социалистік меншікті сақтауға және қорғауға, қоғамдық еңбекке шама-шарқына қарай ұмтылушылығымен ерекшеленетін. Міне, осы кезеңде бойындағы табиғи болмыс-бітімімен, өзіндік қарама-қайшылықтарымен әдеби аренаға шыға келген Қожа тәрізді бейнені көргенде әдеби қауымның тосылып қалуы түсінікті еді. Бірақ повесть орыс тіліне аударылуы мұң екен, қазақтың сүйкімді де сотқар баласы дүниежүзін аралап кете барды» деп жазады.
«Өзім туралы повестьке» бірнеше рецензиялар жазылған. Оның бірі 1958 жылы 24 қаңтарда (январь) «Социалистік Қазақстанда» жарық көреді. Авторы – Ө. Жақыпов. «Сын мен библиография» айдарымен берілген.
«Бердібек Соқпақбаевтың «Өзім туралы повесі» де оқушы ойына қонымды, әрі ұтымды жазылған. Жазушы өмір құбылыстарын зерттеп, одан өз керегін алып, әдеби көркем образдар жасай алған. Оның жаңа повесіндегі кейіпкерлер, оқиғалар нақты өмір шындығынан алынған. Сондықтан да, повесть мектеп балалары үшін өте қызықты. Басты кейіпкер Қожаның атынан жазушы өзі сөйлейді. Повесте колхоздағы мектептің оқушысы Қожаның 5-класты бітіріп, жақсы демыласқа шыққанынан бастап, жаңа оқу жылының алғашқы айларына дейін басынан өткен жайлары баяндалады» деп жазады автор.
Повестегі ең басты образ Қожа екеніне, оның әкесі Ұлы Отан соғысында қайтыс болғанын, туған шешесі Миллат колхоз фермасында сауыншы болып істейтінін, Қожаның қарт әжесі Балжанның қолында оқитынына тоқталады.
«Қожаны ұнамды образ деп білу керек. Өйткені ол Сұлтан сияқты емес. Екеуінің кейпі екі басқа. Сұлтан нендей кесапатты бұзық қимыл жасаса да, біле тұра әдейі істейді. Ал Қожа болса, ондай оқыс қимылдардың кесірінен жаманатқа ұрындырып, шу болып, ұятқа қалдыратынын білмейді. Қожа Сұлтанның жас жағынан да кіші. Сұлтанның соңынан қаншама ермейін десе де, кейде оның жетегіне кетіп қалады. Тәртіпсіздікті қалай істегенін өзі де аңдамайды. Оқу үлгерімі жағынан еш оқушыдан кем емес. Қожаның еңбегін тәртіпсіздігі жуып кетеді. Ал повестің соңында Қожа түзелуге бет бұрады» дейді рецензент.
Жазушының повесінде оқырманды еріксіз күлдіретін юмор, теріс қылықтарды келемеждейтін ирония бар. Бірақ қаламгер күлкі үшін күлкі жасамағаны анық. Күлдіріп отырып ойландыратын, «кеңес» баласының образын жасаудан аулақ болғанын байқайсыз.
Сыншы қаламгердің балалар психологиясын жақсы меңгергенін, әр кейіпкерінің өзіне лайықты ісі барын, сөйлеген сөздері де бір-біріне ұқсамайтынын жазады.
Ал сол жылы тағы «Социалистік Қазақстанға» (4 июль, 1958 жыл) жарық көрген мақала да «Өзім туралы повестің» ерекшелігіне тоқталады. «Кітап оқушының пікірі» айдарымен берілген мақала «Өзім туралы повесть» деп аталады. Авторы – С. Қабылбаев.
«Көріп отырсыздар, Бердібек басқаға үлгі боларлықтай тәртіпті баланы жазып отырған жоқ. Тәртіпсіз сотқар баланың өмірін баяндап отыр. Тақырыпты батыл таңдап алған. «Мына бала тәртіпті еді, бұдан үлгі алуға болады. Ақылы мол, сабақты жақсы оқиды» деп ақылгөйсінбей, жаңа бір жайтты суреттейді.
Повесть оқып отырғанда өзіңнің де балалық кездерің еріксіз еске түседі. Қожа сияқты тентек те бір бет балалардың әр мектептерде болатыны сөзсіз. Сонымен бірге сабақты жақсы оқып келгенде білгіштігімен көзге түсіп қалғысы келіп, «мен айтамын» деп отыратын, оқымай келгенде бір 45 минутты болдыра алмай, әбігерленетін жағдай әркімнің де басында болған» деп сипаттайды автор.
Одан әрі Қожа образын талдап шығады. Оның Сұлтанмен достығына да ерекше тоқталған. Сөйтіп оқушының сотқарлығы үдей түскенін, өзін оқытып жүрген мұғалімдерге бағынбай, оқушылық қалыпқа жатпайтын тәртіпсіздікке жол беретінін айтады.
«Шығармада бастан-аяқ сөйлейтін Қожаның өзі. Тәртіпсіздігін көрсететін күлкілі, мысқыл сөздер шығарманың өн бойынан өріс алған. Бірақ бұл сөздер сөкет күлкі тудыру үшін қолданылған емес, Қожаның тәртіпсіздігін әшкерелеу үшін қолданылған кекесінде, зілді сөздер. Шығармадағы басты кейіпкер Қожа өзінің бастан кешкен бар жағдайын өзі баяндап, өз қылығын өзі жұртқа әшкерелеп беріп отырады. Кітапты оқып отырғанда қай бала болмасын өз араларында жүрген Қожа сияқты жолдастарын дұрыс жолға салғылары келеді. Б.Соқпақбаевтың орыстың ұлы жазушысы, сатиригі Н.Гогольден көп үйренгені байқалады» деп жазады.
Сыншы ұнамды тұстарын ғана емес, кемшіліктерін де тізіп өтеді. Оның көзқарасында Қожаның шектен шыққан бұзық болуына әсер еткен жағдайлар жазылмай қалған. «Ол туған бойдан бұзық болып тумаса керек. Адамның әртүрлі болуына тәрбие әсер етеді. Осы жерлерін дәлдеңкіресе, өте жақсы болар еді. Сонымен бірге тәрбие, ортаның ықпалы көмескі көрсетілген» деп жазады.
«Өзім туралы повесть» кейін «Менің атым Қожа» болып өзгерді. Оған себеп болған – жазушылардың арасында талас тудырғаны. Ол туралы жазушының өзі: «Өмірде адам басында болатын жайттарды, қиын-қыстау оқиғаларды тағдыр қабырғасы қатпаған қаршадай кезімнен аямай-ақ үстіме үйіп-төкті. Сегіз жасымда, бірінші сыныпта оқып жүргенде шешем өліп, жетім қалдым. Колхоздастырудың алғашқы қиын жылдары болатын. Содан соң басымнан кешкендерді ойлай бастасам, осы күннің өзінде жүрегім қақ айрыла жаздайды. Япыр-ау, қалай тірі қалдым, осы күнге қалай жеттім?! «Өзім туралы повесть» – осы толғаныстан туған дүние. Кейін оның аты «Менің атым Қожа» болып өзгертілді. Алыстан арбалап материал тасымаймын, архивтің шаңын жұтпаймын. Жақыннан өз басымнан кешкенді, өзім байқап-түйгендерімді, өз айналамды дорбалап жинаймын. Бір сөзбен айтсам: өзін жазатын жазушымын. Мінез-құлық жағынан Қожа өзге емес, менің өзіме ұқсайды» дейді.
Біреулер «Менің атым Қожада» жазушы өзін жазды десе, енді біреулер балалық шағының ащы көріністерін «Балалық шаққа саяхат» кітабы толығырақ көрсететін секілді дейді. Көрнекті ақын Қадыр Мырза Әлінің «Үлкен жазушы болу үшін бақытсыз балалық шақ керек» деп айтқаны бар еді. Бердібек Соқпақбаевқа оқырманға соншалықты шыншыл болуды үйреткен де сол балалық шағында татқан кермек дәмі болса керек.
Өзі туралы толғаныстан жазылған шығарма көркем фильмге ұласты. Оның киноға айналу тарихы да қызық. Бұл туралы жазушы бір әңгімесінде ақын Сейфолла Оспанға өзі айтып беріпті.
«Бір күні жұмыс орнымда отыр едім. Бастығым Ақтақаш та отырған, кенет біреу хабарласып, Тахаңмен сөйлесіп еді. Ол: «Өзің келсеңші, мына Бердібек те отыр. Не нәрсені де шешуге болады ғой», – деп трубкасын қойды да:
– Бердібек, сен осы, ана балаларға арналған шығармаларыңды киноға бейімдесең қалай болар екен? – деді. – Мен жаңа анау Абдолла деген режиссерді шақырып едім. Кино жағынан ол үлкен талант. Ол саған нағыз таптырмайтын адам, – дегенінше, екі мұрты едірейіп Абдолла да жетіп келді.
Тахаң әй-шәй жоқ Абдоллаға: – Мына кісінің үлкен жазушы екенін білесің ғой, – дейді. Ол да: – Иә, иә, – деп жатыр қалбақтап. Тахаң шамалы аңырып қалды да, Абдоллаға бір қарап, маған бір қарап:
– Осы сендер тізе қосып жұмыс істесеңдер қайтеді? – деп жауап күткендей бізге тағы алма-кезек қарады. Алдымен Абдолла жауап берді:
– Бұл кісінің «Менің атым Қожасын» өзім де көптен бері межелеп жүр едім. Енді бұл кісінің өзі келіссе? – деп маған қарады.
– Бұрын-соңды сценарий жазып көрмегенмін, – деп едім.
Ақтақаш:
– Жазып көрмесең, жазасың. Ана алдыңдағы сценарийлердің қайсысының жақсы, қайсысының жаман екенін көріп отырған жоқсың ба? Оның үстіне, мына Абдолладай іс-тәжірибесі ысылған адаммен бірігіп жасайтын болсаңдар, бұл қадамдарың сәтсіз болмас. Әумин, – деді де:
– Жүріңдер, мына істеріңнің оңға басуына деп таза ауада сыра-пыра ішіп қайтайық, – дегені. Одан кейінгі істі Ақтақаш заңдастырып берді де, Әбекең екеуміз кірісіп кеттік. Шындығы керек, менікі тек, көбінесе Әбекеңді тыңдау болды. Былай ет десе, былай етем, олай ет десе, олай етем. Бәрібір Абдоллаға төрт аяғы тең дүние беруге жарамадым. Соған шыдамады ма білмеймін, бір күні сценарийді қолымнан алып алды да, әй-шәй жоқ Әбекеңнің өзі кірісіп кетті. Бірақ мені авторлықтан алып тастаған жоқ. Ол да бір ерекше азамат екен. Көп ұзамай бас-аяғы жұп-жұмыр «Менің атым Қожа» атты фильм менің атымды барша әлемге жайды. Әрине, оған себепші болған деп алдымен өзімнің Ақтақашымды айтар едім. Одан кейін құдай менің бағыма Абдолланы тап келтіргенін қарасаңызшы. Одан кейін де Абдолланың мәрттігімен «Балалық шаққа саяхат», «Жүйрік болсаң озып көр» тағы-тағыларына ұласып жүре берді» дейді Сейфолла Оспан.
P.S.
Сарғайған сары қағаздар…
Реттеулі жатқан рецензиялар.
Соларды осылай ақтарып тұрған да дұрыс екен. Алтын көмбе іспеттес осындай еңбектерді қайта зерделеу арқылы біз тұлғаны да, тарихты да терең тани аламыз.
Гүлзина БЕКТАС