Дәурені көше бастаған тал-дарақтардың сай-сүйегін сырқырата соққан Жел жапырақ-жастығын ұрлайтын Уақыттың рөліне мықтап бекіген. Иә, Жел – бұл маусымда тым сабырсыз. Дүние жаралғалы Жел адамзат тарихына қаншама өзгерістер әкелді десеңізші?!. Мүмкін Ньютон данышпанның басына құлаған алманы да Жел тербеп құлатқан болар... Ал жұмыр басты пенде баласына шәй ішуді де үйреткен Жел болып шықса ше?! Қытайлықтар бұған имандай сенеді.
Шәй тарихының бастауы
Біз сапарлаған Ханчжоу қаласында Қытай шәй музейі бар. 2019 жылы мұнда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев ҚХР-ға сапары аясында Ханчжоу қаласының мәдени нысандарын аралап жүріп бас сұққан екен. Залдарды қарау кезінде Ханчжоу қаласындағы Сиху өзенінің көрікті жерлері бойынша әкімшілік комитетінің жетекшісі Вэн Вэньцзе мен мұражай директоры У Сяоли Қазақстан Президентіне шәй дәстүрінің ерекшеліктері мен шәй әдебі, сондай-ақ Қытайдың түрлі провинцияларындағы шәй мәдениеті туралы айтып, Мемлекет басшысына шәй рәсімін көрсеткен.
Музейде жиі экспозициялар, академиялық зерттеулер, ғылымды насихаттау бойынша түрлі іс-шаралар ұйымдастырылып тұрады. Шәй тарихының залында сарапшылар Camellia Sinensis шәй өнімі дәл орта патшалықтан шыққанын егжей-тегжейлі дәлелдейді. Қытайлықтар алдымен шәй бұталарын отырғызып, хош иісті сусын шығара бастады. Бұл мәдениеттің пайда болуы туралы көптеген теориялар бар. Ең алғашқы шәй жапырақтарын археологтар қабірлерден 2400 жылдан астам уақыт бұрынғы соғысушы патшалықтар кезеңінен тапқан деседі. Батыс Хан әулеті кезінде адамдарда сусынның әсері туралы алдын-ала түсініктер болған. Сол кезде адамдар шәй туралы «жан тыныштығына қол жеткізуге және қуат беруге, суыққа төзімділікті қамтамасыз етуге, аштықты қанағаттандыруға және қартаюды бәсеңдетуге көмектесетін нәрсе» деп бағалаған екен. Осы қасиеттердің арқасында халық өсімдікке көбірек көңіл бөле бастап, қоғамда өндіріс пен тұтынуға байланысты көптеген әдет-ғұрып қалыптасып, орныға бастайды. Таң әулетінің билігі шәй мәдениетінің өркендеуіне жол ашып, тиісті рәсімдермен толығып, танымалдығын арттырды. Адамдар шәй жапырақтарын өңдеуге бел шеше кірісті. Оның технологияларын дамытып, өндіру мен сақтаудың әртүрлі формалары пайда болды. Сонымен бірге шәй туралы ғылыми еңбектер пайда болып, Сун әулетінде де бұл қарқын үдей түсті. Бұл уақытта шәй адамдардың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігіне айналды. Шәй жазушылар мен ақындардың, каллиграфтардың және суретшілердің шығармашылығындағы маңызды тақырыпқа айналды. Кейіннен валюта деңгейіне көтеріліп, Ұлы Жібек жолы арқылы бүкіл әлемге таралып, жібек пен фарформен бірге Орта патшалықтың үш негізгі экспортының біріне айналды. Осылайша, Сианнан басталып, Шыңжаңдағы Тяньшуй, Ланьчжоу және Хэси дәлізі, сондай-ақ Персияға, Үндістанға және Римге Конглин таулары арқылы өтетін шәй жолы пайда болды. Шәй экспортының негізгі бағыты Жапония, Персия, Арабия және Үндістанға бағытталды, онда ол орта патшалықтың Оңтүстік-Шығыс теңіз аймақтарынан жеткізілді. Камелияның танымалдылығын Марко Поло да жақсы сипаттап, ежелгі қытайлықтардың шәй мәдениеті әртүрлі этникалық топтарға әсер еткенін атап өтті.
Әлемге қалай таралды?
Осылайша, Ұлы Жібек жолы арқылы шәй әлемнің түкпір-түкпіріне жол тартты. Мысалы, Моңғолия мен Ресейде сығылған жапырақтарды қайнатуға негізделген шәй дәстүрінің моделі қалыптасты. Шығыс Азия елдерінде – Жапония мен Кореяда шәй ішу дәстүрі жоғары дәрежеде дамып, шәй ішу рәсіміне жол ашып, қарапайым адамдар үшін күнделікті сусынға айналды. Сондай-ақ ағылшындардың осы мәдениеттің таралуына қосқан үлесін айта кеткеніміз жөн. Тұманды Альбион тұрғындарының шәймен танысуы Х ғасырдың бірінші жартысынан басталады және бұл процесте голландиялықтар маңызды рөл атқарды делінеді дерек көздерінде. Олар теңіздегі Ұлы Жібек жолы арқылы Қытаймен шәй саудасын бірінші болып бастап, өнімді басқа мемлекеттерге тасымалдап саудалайды. Англия солардың бірі болды. Шәй алдымен кофеханаларда сатылғанымен, жергілікті тұрғындар бұл өнім туралы көп білмеді. Екінші Екатерина патшайым билік еткен жылдары британдық өмірге шәй ішу стилін енгізген деседі. Кейінірек, алдымен Англияда, содан кейін бүкіл Еуропада дворяндардан бастап қарапайым адамдарға дейін тұрақты тұтынатын сусынға айналды. Еуропаға шәйді венециялық саудагерлер алып барған деген де дерек бар. Ал шәйді нарыққа енгізіп, кеңінен саудалануына португалдық көпестердің тигізген әсері зор болған. Сол кезеңдерде шәй өте бағалы болғандықтан, тек дәріханаларда сатылып, оны байлар ғана қолданатын. Ағылшындар Үндістан мен Цейлондағы коллонияларында шәй өсіріп, Қытайдың монополиясына бәсекелестік тудырып, шәй нарығында көш бастай бастады. Шәй XVI ғасырдың бас кезінде Ресей, Орта Азия және моңғол халқы достық қарым-қатынас жасап тұрған уақытта Ресейге 1638 жылы келіпті. Ресей патшасы Михаил Романов 1638 жылы моңғол ханына сыйлық жібереді. Орыс елшісі Стариков Мәскеу патшасына Моңғол ханның сыйлыққа берген шәйін әкеліп береді. Патшадан келген бағалы сыйлыққа жауап ретінде моңғол ханы оған 200 қорап шәй жөнелткен. Алғашқыда патша бұндай сыйлыққа қатты ашуланыпты. Бірақ кейін жаңа сусын патшаның да көңілінен шыға бастайды. Әуелгі кезде шәйді дәрі орнына қолданып, кейіннен сусын ретінде ішу басталған. Ресей патшасы орыс көпестерін шәй алып келу үшін 1669 жылы Пекинге әдейілеп жіберген.
Қазақстанға шәй қашан келген?
Ұлы Жібек жолымен Орталық Азияға да шәй тасымалданғанын айта кеттік. Бүгінде шәй ішпесе басы ауыратын қазақтарға алғаш қай уақытта келген еді? Қаламгер Асылбек Байтанұлының жазуынша, қазақтардың шәйді сусын ретінде қолдана бастағаны туралы деректер, әсіресе ХVІІІ ғасырдағы орыс, қытай құжаттарында жиі кездеседі. «Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері, яғни Қытай патшалық дәуірінің мұрағат құжаттары» атты кітаптың екінші томында (қытай тілінен аударған Бақыт Еженханұлы) «...Тайпа-тайпаға бөлінетін қазақтар әр жерде тұрады... Ішкі Қытайдан шығатын шәйді олар аса ұнатпайды, сондықтан ондай шәйларды оларға апарудың қажеті жоқ...», – деп анықтап жазады. 1758 жылы 8 сәуірде тиісті лауазымды орындарға жолданған бұл құжаттан қазақтардың шәйға деген сұранысы мен талғамын аңғарамыз. Бұл – Жоңғария құлағаннан кейін Үрімжіге қазақтардың Мәнжі-Шың үкіметімен айырбас сауда жасай бастаған кезеңі. Демек, дәл осы кезеңнен, яғни бірнеше ғасыр бойы Қытаймен ортада буфер болып, саяси-экономикалық тұрғыда Орта Азияны ықпалында ұстаған Жоңғария жойылған кезден бастап қазақтарда шәй ішу дәстүрі қарқын ала бастады деп айтуымызға болады. Ресейде де бұл кезеңде шәй танымал сусынға айналып үлгерген еді», – дейді қаламгер. Сонымен қатар оның айтуынша, кейбір тарихи құжаттарға қарағанда, қазақ қоғамына шәйді мейлінше таратып, экономикалық тәуелді болдыруға Патшалық Ресей мүдделілік танытып, жүйелі жұмыс жүргізген. Мұны Орынбор облыстық Мемлекеттік архивте Орынбор өлкесі әскери губернаторы граф П.Эссенге 1829 жылы граф, вице-канцлер Нессельродтың жолдаған хатынан айқын көреміз. Онда мынадай ой айтылады: «Орал тауының ар жағында өмір сүретін көшпелі халықтар (қазақтар мен башқұрттар) арасында кірпіш шәйді тұтыну әдетін енгізу керек және бұл Ресей мемлекетінің Қытаймен, оның ішінде Қияқты кедені арқылы жасалатын сауда-саттықта мол кіріс әкелуге тиіс». Қалай болғанда да ХVІІІ ғасырдың соңғы бөлігі мен ХІХ ғасырдың басында қазақтар шәйді көптеп тұтынатын халыққа айнала бастайды.
Ал Бөкей ордасы тарихи-музей кешенінің экскурсия жүргізушісі Мира Кутушеваның жазуынша, Еділ мен Жайық арасында пайда болған. Ішкі қазақ ордасында, яғни Бөкейлікте 1832 жылдан бастап «Хан жәрмеңкесі» ұйымдастырыла бастағанда шәйдің жөні бөлек болған. Ал осы хан жәрмеңкесінде сауда-саттықпен айналысқан татар саудагерлері мен орыс көпестерінің қазақ өміріне әкелген жаңалығының бірі шәй еді. Олар шәй сатумен бірге оны дайындайтын ыдыс-аяқты, шәй ішетін дәмді-тәттілерін де әкелген. Бірақ бұл тауарлардың қымбаттығына байланысты кез келгеннің қолы жетпеген. Тек ауқаттылардың дастарханында болған.
Қазақтың көптеген белгілі тұлғалары үшін шәй құмартып ішетін сүйікті сусынына айналған. Солардың бірі – хакім Абай. Баласы Тұрағұл өз естелігінде былай деп жазады: «Қағаз шәйдан басқа шәй ішкен емес, қантсыз шәй ішкенін көргем жоқ, бірақ ол қанты алдында жатады. Көп жегіш емес. Таңертеңгі шәйына кейде жұмыртқа қостырып құймақ құйғызады, кейде самса пісіртеді, жеке бауырсақпен іше қоймаушы еді. Шәйын стаканға құйғызып, ыстық күйінде ішпей, салқындаған кезінде жұта салатын».
Орыс ғалымы М.Киттара ХІХ ғасырдың ортасында «қазақтар шәй ішкенде уақыт та, жер де талғамайды» деп жазды.
ТҮЙІН:
Бір адам орташа есеппен жылына 1,4 келі шәй тұтынатын болса, даулы мәселелер де, қуаныш пен қайғыны да дастарханында бөліскен қазақтың өмірінде де шәйдің алар орыны ерекше. Шәйдің қазақ өміріне етене еніп кеткені соншалық, «бір шәугім шәй – әр қонақтың несібесі» деген сөз еніп, тойдан кейін де «өзіміз отырып шәй ішейік» деп немесе «келіннің қолынан шәй ішу» деген де кең етек алған. Мақаламызды Қадыр Мырза Әлінің «Қызыл шәй және қызық» өлеңінің мына бір жолдарымен аяқтағанды жөн көрдік:
«Ақ дастархан – Ақ ниетің, Ырысың.
Ақ көңілмен айтасың сен дұрысын.
Қаймақ қатқан күрең шәйдан жазылар
Қайдағы бір құрысың мен тырысың».
Наурызбек САРША