Жоғары оқу орындарының атын жамылып, жалған диплом сатып, заңсыз табыс табатын алаяқтар саны артуда. Жақында жүргізілген тексерістер нәтижесінде ел аумағында 46 жалған диплом және оларды дайындаумен айналысқан 20 интернет-ресурс анықталды.
Бұл деректер еліміздегі білім сапасына деген сенімге ғана емес, жалпы мемлекеттік кадрлық саясатқа да тікелей қауіп төндіреді. Себебі жалған диплом иегерлері түрлі салада медицинадан бастап мемлекеттік қызметке дейін жауапты жұмыстарға орналасуға әрекет жасайды. Мұндай жағдай тек азаматтар үшін емес, жалпы қоғам үшін үлкен қатер. Ғылым және жоғары білім министрлігінің ақпаратынша, құзырлы органдар жалған дипломдарды дайындау және сату фактілерін тұрақты түрде бақылап, тоқтатып отырады. Қылмыстық кодекстің 385-бабына сәйкес жалған құжаттарды жасау немесе қолдану айыппұл салуға, түзеу жұмыстарына немесе екі жылға дейін бас бостандығын шектеу не айыруға әкеп соғады. Жалған дипломның жолын кесу үшін министрлік 1991 жылдан бері берілген дипломдардың деректер базасын құрған. Дипломдар арнайы модуль арқылы бірегей нөмірлер мен QR-кодтар беру жолымен қалыптастырылады. Жүйеге қол жеткізу құқығы осы модульде тіркелген, ресми түрде жауапты университет қызметкерлеріне ғана беріледі.
– Дипломдарды генерациялау «Жоғары білім берудің бірыңғай платформасы» ақпараттық жүйесіндегі білім алушылар туралы деректер негізінде жүзеге асады. Егер білім алушы туралы ақпарат платформада болмаса, диплом нөмірін қалыптастыру мүмкін емес. Өзіндік үлгідегі білім туралы құжаттарда генерацияланған бірегей нөмір мен QR-код болмаған жағдайда мұндай құжаттар жарамсыз деп танылады, – деп хабарлады ведомство.
Жалған дипломы барлар барлық салада жүр
«Қалтаңызда ақша болса, қалаған мамандықтың иесі атана аласыз». Бұл жалған диплом жасайтын сайттардың ұранына айналып кеткен сөз. Біз интернеттен «диплом сатамын» деген бірнеше сайтқа кіріп көрдік. Тапсырыс беру, ақысын төлеу онлайн режимде екен. Колледж дипломы 180-200 мың теңге. Ал университет дипломы 250 мың теңге екен. Тек бакалавр ғана емес, магистратураның да дипломын жасайды. Өз сөздерінше: «Кез келген адамның оқуды аяқтап, диплом алуға, сондай-ақ ұзақмерзімді оқуды төлеуге шыдамы мен мүмкіндігі жете бермейді. Ұзақ уақыттық оқуға уақыт жұмсағысы келмейтіндер үшін кейбір агенттіктер техникум немесе колледж дипломын алудың жеңіл жолын, оны сатып алуды ұсынады. Техникум дипломын сатып алу арқылы адам қызмет саласын өзгертуге және сұранысқа ие мамандық бойынша жақсы, жоғары жалақысы бар жұмыс табуға мүмкіндік алады деп есептеледі», – дейді. Осылайша, олар сайттарында жалған дипломды ашық насихаттап отыр.
– QR-кодтар әп-сәтте дипломның шынайылығын тексеруге мүмкіндік береді. Бұл талап жалған дипломдарды азайтатыны анық. Өкінішке қарай, білім саласындағы қызметкерлер арасында жалған дипломмен жұмыс істеу фактілері әлі күнге дейін кездеседі. Бала тәрбиелеп отырған ағартушылардың мұндай қадамға баруы болашаққа қастандық жасаумен бірдей. Оқымай, жоғары оқу орнын бітірмей, диплом алғандармен қатар өтірік құжат жасап, портфолио толтыратындар да бар. Бұл – интернет-алаяқтықтың бір түрі. Себебі адамдар жалған құжатқа онлайн тапсырыс беріп, ақшасын аударады. Осылайша, фото өңдеумен жасалған, ешқандай жерде тіркелмеген дипломның иесі атанады, – дейді Астана қаласы әкімдігінің балаларға қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығының басшысы Дидар Байтасов.
Оның айтуынша, қазір білім беру ұйымдары жұмысқа алған педагогтың оқыған оқу орнына қызметтік хат жіберіп, дипломның шынайылығын анықтап жүр. Жоғары оқу орны немесе колледж өз архивтерінен педагогтың оқығанын растап береді. Бұл қадамға адамдардың баруына әртүрлі себеп әсер етуі мүмкін.
– Кей жағдайда жастар грантқа оқып диплом алса да, мамандығы бойынша жұмыс істегісі келмейді. Осылайша, екінші мамандықты оқуды қымбатсынып не уақытын қимай, ақшаға жалған диплом жасатып алады. Бұл кәсіби бағдарлаудың толыққанды жүргізілмегендігінің салдары. Яғни, профориентациялық бағдарлау балабақша мен мектептен, үйден басталуы керек. Оқушы кәсіби бағдарын анықтайтын тестілеуден өтіп, жұмыс орындарына экскурсия жасап өзіне сәйкес, жанына жақын мамандыққа түссе, жалған диплом да азаяр еді, – деді Дидар Байтасов.
Жалпы, жалған диплом жасап алғандар барлық салада жүр. Былтыр тренерлік және спорттық қызметпен айналысқан 278 адамның жалған диплом қолданғаны анықталған болатын. Оның 9-ы басшы, 248-і жаттықтырушы және 21-і басқа да қызметкерлер. Сондай-ақ Түркістан облысынан 500 мұғалімнің жалған дипломы анықталған еді. Ал бірнеше жыл бұрын Батыс Қазақстан облысында жалған дипломмен жұмысқа тұрған медбике анықталған.
– QR-кодтар – жалған дипломмен күресудің бір амалы. Бірақ мұнымен жалған диплом толық азайып кетеді дей алмаймыз. Бірақ жалған дипломмен күрестің кез келген амалын қолдауымыз керек. Адамдар өз қара бастары үшін жалғанды жалпағынан басып жүр. Бұған заңмен тыйым салуымыз қажет. Құқық қорғау органдары жалған диплом жасағандарға жалған валюта жасайтындармен тең жаза қолдануға тиіс. Сонда ғана мәселе шешілер еді, – дейді білім сарапшысы Өмір Шыныбекұлы.
Жалған дипломмен күресу жолы қандай?
2024 жылдың өзінде Ішкі істер министрлігі 338 жалған диплом жасау фактісін анықтаса, 119 жағдайда жалған диплом иесін жұмыс берушілер өздері әшкерелеген. 457 дерек – расталғаны, тіркелмеген жағдайлар әлдеқайда көп болуы мүмкін. 392 адам жалған дипломмен бір жылдан кейін ғана ұсталған, тағы 30 адам бір жылға жетпей, ал 43 адам жұмысқа орналасу кезінде-ақ қолға түскен. Бұл статистика жалған дипломмен жұмысқа тұру фактілері жылдар бойы байқалмай қалуы мүмкін екенін көрсетеді.
– Қазір цифрлы технологияны, жасанды интеллектіні дұрыс, тиімді пайдалана білсек, жемқорлықтың көп фактілерінің алдын алар едік. Соның ішінде жалған диплом мәселесі де бар. Қазір жоғары білімнің бірыңғай платформасы бар. Яғни, студент ол жерде студенттің сабаққа келген, келмегені белгіленіп, бағалары қойылады. Ал қандай да бір кемшілік болса, жүйе дипломның QR нұсқасын жасамайды. Цифрлық технология жалған диплом мәселесін шешуге үлкен мүмкіндік береді. Сонда да біз мұны әлі де дамытуымыз керек. ЖОО көпшілігінде платонус жүйесі қолданылады. Қандай өзгеріс болса да ол жерде цифрлы із қалады. Сондықтан бұл жерде негізгі талап оқу орны қандай жүйе қолданса да, ол жерде цифрлы фиксация болуы керек, – дейді білім сарапшысы, химия ғылымдарының докторы Ақерке Абылайхан.
Сарапшының пікірінше, адамдар бас пайдасы үшін жалған диплом жасатады. Себебі квалификациялық талап бойынша жұмысқа орналасу үшін арнайы білім қажет. Ал жалақысы жоғары қызмет үшін адам мұндай алаяқтыққа барады. Сонымен қатар қазір орта мектептерде магистратура дәрежесі бар мамандарға қосымша жалақы қосылады. Бұл да жалған диплом жасатуға себеп болуы мүмкін.
– Жалпы, жалған диплом бойынша жарнама беретін сайттарды үнемі бақылап, Ішкі істер министрлігіне, Мәдениет және ақпарат министрлігіне береміз. Себебі кейбір аккаунттар шетелде тіркелген жағдайлар кездескен. Сондықтан дипломды жасаған және сол дипломды пайдаланып жүрген адамдарға қылмыстық жауапкершілік көзделген. Заң бойынша университеттің бүкіл қорғаныс элементтерін пайдаланып, жалған диплом жасаған алаяқтар бас бостандығынан айырылады. Ал соған ұқсайтын диплом жасаған болса, айыппұлмен құтылады. Сондықтан қылмыстық жазаны күшейту керек. Жалған диплом қолданғандар да жазасын алғаны абзал. Соңғы анықталған 46 жалған диплом – жүйемізде анықталмаған дипломдар. Яғни, жоғары оқу орындары мұндай диплом берген жоқпыз дейді. Сондықтан бұл мәселеде тергеу-тексеру жұмыстарын да күшейту қажет. Бүгінгі таңда бұл жұмыспен Ішкі істер министрлігі айналысады. Бұл мәселеге Қаржылық мониторинг агенттігін де қоссақ. Себебі Ішкі істер министрлігінде адам өлімі, тонау сынды ауыр қылмыстар қаралады. Сондықтан жалған дипломға Қаржылық мониторинг агенттігін де тартсақ деген ұсыныс бар. Сонда осы мәселені шешу жолдары күшейер еді, – дейді Ақерке Абылайхан.
Үкімет жалған диплом беру мәселесіне тосқауыл ретінде 2020 жылдан бастап дипломдардың түпнұсқалығын онлайн тексеретін жүйе енгізді. Бұл жүйе Ұлттық білім беру деректер базасының негізінде құрылған. Оның басты мақсаты – азаматтардың өз дипломының шынайылығын жеке сәйкестендіру нөмірі, диплом сериясы мен нөмірі арқылы тексеруге мүмкіндік беру. Биылдан бастап кез келген жұмыс беруші EPVO жүйесі арқылы дипломның түпнұсқалығын оңай тексере алады. Себебі 1991 жылдан бері берілген 3,5 миллионнан астам диплом цифрлық базаға енгізілген. Ал бұрын жалған диплом жасайтындар 2020 жылға дейінгі ескі үлгідегі дипломдарды жасап оңай құтылып жүрген еді. Дегенмен қулығына құрық бойламайтын алаяқтардың тағы қандай қитұрқылық ойлап табатыны бізге белгісіз.
Көктем ҚАРҚЫН