Жарты миллион жұмыссыз бар
Елімізде қазіргі уақытта жұмыссыз жүрген 400-500 мыңға жуық адам бар екен. Оның басым бөлігі елорда тұрғындары болып шықты. Бас шаһарда табысынан қағылғандар саны 50 мыңнан асып жығылады. Алматы облысында да қол қусырып бос отырғандар қатары көп. Оңтүстік астанада жұмыссыздар қатары 48 мыңға жуықтайды. Ал жыл басынан бері Орал қаласында жұмыссыздық деңгейі 30 пайызға дейін өскен. Бұған мұнай кен орындарында еңбекшілердің жаппай жұмыстан босатылуы себеп болған. Соңғы күндері қалалық жұмыспен қамту орталығында ұзын-сонар кезек пайда болды. Келушілердің бірі жұмыссыздарға берілетін жәрдемақыға өтініш жазса, енді бірі қолайлы қызмет іздеп келген. Солтүстік өңірде де жұмыссыздардың саны 41 мыңға жеткен. Осы мәселені шешу үшін министрлік алдағы уақытта бірқатар жобаларды жүзеге асырмақ. Мәселен, биыл қабылданған 11 мемлекеттік бағдарлама дәл осы жұмыссыздықты жоюға бағытталып отыр. Жоспар бойынша 1,2 млн азамат қызметке тұруы тиіс. Оның тең жартысы «Еңбек» бағдарламасы арқылы жұмысқа тартылады.
Шынында да, жұмыссыздық деңгейін шарықтатпай бір орында ұстап тұруға мемлекеттік бағдарламалардың маңызы зор. Аталған бағдарлама бойынша биыл елімізде 743 мың адам жұмысқа орналасқан. Сонымен қатар алдағы 4 айда тағы 500 мыңнан астам азаматқа жәрдем көрсетілмекші. Қазір «Жұмыспен қамту» жол картасының аясында 6 мыңнан астам жоба іске асырылып жатыр. Соның нәтижесінде 154 мың адам екі қолға бір күрек тапты.
Осы ретте әлеуметтенаушы Серік Бейсенбаев жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруға қатысты бірқатар ұсыныс-пікірін айтты.
– Бізде жұмыссыздықтың ресми көрсеткіші 5 пайыздың шамасында. Бірақ бұл статистика біздегі ресми емес жұмыспен қамтылғандарды ескермейді. Олардың саны әрқалай. 1,5 миллионнан 3 миллионға дейін деген әртүрлі бағалар, сараптамалық есептер бар. Кейінгі коронавирус, дағдарыс жағдайында біздегі жұмыссыздық саны анық емес, сонымен бірге дәл қандай мамандық иелері жұмыссыз қалғаны жөнінде ақпарат жоқ. Мысалы, сауда-саттық, туризм, қызмет көрсету салаларының барлығы коронавирус кезінде тоқтап қалғанын ескеретін болсақ, онда жұмыссыздар саны көп болады деп бағамдалуда. Бұл арада біздегі мемлекеттік жұмыспен қамту бағдарламасының тиімділігі жөніндегі мәселені көтеру керек. Ол – өте ауқымды бағдарлама. Оған жылына миллиардтаған қаржы жұмсалады. Бірақ ондағы ашылатын жұмыс орындары негізінен уақытша жұмыс орындары. Атап айтқанда, жол жөндеу, құрылыс секілді уақытша жұмыстар. Олар 3 немесе 6 ай аралығында ашылады да, кейін жұмысшылар қайтадан жұмыссыз қалады. Біздегі негізгі мәселе – атқарылып жатқан бағдарламалардың тиімділігін арттыру. Мысалы, жұмыс орнын ашу үшін жұмыссыздарды оқыту бағдарламалары бар. Солардың қаншалықты тиімді, тиімді емес екені анық емес. Сондай-ақ жастарға да арналған арнайы бағдарлама да бар. Оқу бітіргеннен кейін жастар 6 айға дейін ақысы төленетін практикадан өтеді. Бірақ оны бітіргеннен кейін кейбір жастар тағы да жұмыссыз қалады. Сол себепті мемлекеттік жұмыспен қамту бағдарламасына сараптама керек секілді. Қайтадан сараптаудан өткізіп, оның тиімді, тиімді емес тұсын саралап, соған байланысты тиімді шараларды қолданған жөн, – дейді маман.
Жұмыссыздыққа көлеңкелі экономика да әсер етуде
Өкінішке қарай, жұмыссыздық пен көлеңкелі экономиканың бір-біріне байланысы болатын кездер де болады. Дағдарыс кезінде бірқатар компания жалақыны конвертке салып беру арқылы ресми салықтан жалтаруды көздейтіндер ресми статистикадағы жұмыссыздар көрсеткішіне әсер етеді. Дегенмен статистикада көлеңкелі экономикада жүргендер саны 10 пайыз ғана дейтін дерек бар. Бірақ «өзін-өзі жұмыспен қамтушылардың» қаншасы жұмыссыз қалғанын болжау қиын. Өйткені олар арнайы тіркелуді қажет деп те санамайды. «Дағдарыс жағдайында жалақыны конвертпен беретіндердің үлесінің артуы заңды нәрсе. Себебі шығынға ұшыраған, дағдарыс жағдайындағы кез келген кәсіпорын өзінің шығындарын азайтуға тырысады да, салық төлемей жұмысшыларымен қолма-қол жалақыға келіседі. Бұған бізде арнайы заң қарастырылған. Арнайы әкімшілік жазалау түрі бар. Яғни, айыппұл салынады. Бірақ бұл тиімді әдіс емес. Біздегі салынатын салықтың үлесі, қомақтылығы жайында да көптеген пікір айтылып жүр. Егер Еңбек кодексі бойынша Еңбек келісімшартын жасайтын болсаңыз, онда 30 пайыздан аса айлықты салық ретінде мемлекетке қайтарасыз. Бұл – өте үлкен сома. Сондықтан Еңбек шартына байланысты, салықтан босату бойынша түрлі жеңілдіктер қарастыру керек деп ойлаймын», – дейді Серік Бейсенбаев. Несін жасырайық, жұмыссыздық және оның төңірегіндегі бірқатар проблема күн тәртібіндегі негізгі мәселеге айналды. Әзірге оны шешудің түрлі оңтайлы жолдары қарастырылу үстінде. Әзірге «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасын және Жұмыспен қамтудың жол картасын жүзеге асыру арқылы жұмыссыздық деңгейін 5 пайыз көлемінде ұстап тұру міндеттелді. Алдағы уақытта бұл бағытта айтылған орынды ұсыныстар ескеріліп, жұмыссыздықпен күрес бойынша нақты шешімдер қабылданса, елдегі жұмысшылар қатары да арта түсер деген үміттеміз.Абылайхан ЖҰМАШ