Қай аймақта суицид көп?
«Қазақстанның тең құқық пен тең мүмкіндік институты» қоғамдық қоры «Қазақстан жастарының суицидке баруы: әлеуметтік және психологиялық триггерлер» атты әлеуметтік зерттеу жүргізген. Әсіресе, жастары суицидке жиі баратын аймақтарға жіті назар салған. Бүгінде өз-өзіне қол жұмсау бойынша антирейтинг мынадай болып отыр: Алматы қаласы, Алматы облысы, Қарағанды, Қостанай және Шығыс Қазақстан аймақтары. Міне, осы бес облыста жағдай мүшкіл. Алты ай бойы, наурыздан тамызға дейін аталған аймақтарда тұратын 2 мыңдай адамнан сұрау салып, сауалнама жүргізілген. Ұлты, білім, отбасылық жағдайы, діни көзқарасы сынды түрлі белгі бойынша сұралған. Нәтижесінде, әр аймақтағы жастардың суицид жайлы ойы, оған берер бағасы да әртүрлі екені белгілі болды. Негізі, суицидке барудың гендерлік спецификасы барын да ескеру керек. Өйткені зерттеу қорытындысына қарасақ, қыздар бұл мәселеге келгенде сезімтал болса, жігіттер олай емес екен. Әлбетте, бұған біздегі тәрбие де әсер ететіні белгілі. Олай дейтін себебіміз, қазақ отбасында көбіне қызды қамқор, ұқыпты, нәзік етіп тәрбиелесе, ер балаға қатал, сұсты болуды, сезімін сыртқа шығармауды, айтқанынан қайтпауды үйретеді. «Жігіт бастаған ісін тастамауы керек» дейтін тәрбие осы суицидке келгенде де орындалады екен. Мысалы, Бас прокуратураның мәліметтерін қарасақ, қыздар өзіне қол салуға шешім қабылдағанымен, аяғына дейін апаратын көбіне ерлер екені белгілі болып отыр. Тіпті, қыздар сияқты ұзақ ойланып, бірнеше рет ұмтылыс жасап жатпай, бірден шорт кесуге даяр тұрады.Жігіт деген жылай ма?
Осы ретте гендерлік норма туралы айтпасқа амал жоқ. Өйткені қоғамдағы тәрбие тікелей әсер етеді. Ер адамды қайтпас қайсар кейіпте ғана көріп, солай ғана қабылдауды шарт қылып қойған соң, әлсіздігін сыртқа шығара алмағаннан мойынға артылған жүктің шамадан тыс екенін сол күйі білдіре алмай, іштен тынады. Оның соңы сарайға ілінген сары арқанға әкеліп соғып жатқаны өкінішті. «Ей, Қадір, мұңайма! Жігіт деген жылай ма?» демекші, көздің жасын бұлауды априори қызға тән қасиет көретініміз рас. Осы зерттеуді жүргізген сарапшылардың айтуынша, жігіттер отбасындағы қысым жайлы көп айтқан. «Көпшілігі жанұядағы ахуалдың ауыр екенін айтты. Қысым көп екен. Біз балаларды бақылап, оларға еркінен тыс әрекеттер жасатуға әбден үйреніп кеткенбіз. Ал қазіргі заманның жастарына бұлай етуге болмайды», – дейді әлеуметтанушы Татьяна Резвушкина. Зерттеу қатысушыларына «Суицид жайлы ойланып көрдіңіз бе?» деген сауал қойылыпты. 82,3 проценті ондай ой мүлдем келмегенін айтқан. Бірақ қалған 17,7 пайызы кемінде бір рет болсын, ойға алғаны белгілі болып отыр. Ал суицид жасауға бара ала, жоқ па дегенге келсек, респонденттердің 2,7 проценті ол қадамға бара алатынын айтқан. 12 пайызы «мүмкін» десе, 11,7 проценті «жағдайға қарай» депті.Гейткиперлер керек-ақ
Жалпы, есептің ішінен жастарды «жұлып» алып, баса назар аударуымыз бекер емес. Бірнеше жылдан бері жүргізіліп келе жатқан түрлі шаралар кешені жемісін беріп келеді. Демек, әр категория үшін жеке қарау қажет деген сөз. ЮНИСЕФ пен Денсаулық сақтау министрлігінің қолдауымен Қазақстанда кәмелетке толмағандар арасындағы суицидтің алдын алу бағдарламасы жүргізіліп келеді. Соның арқасында психологқа барудың ұят емесін, көмек алуға болатынын ұққандар көбейген.
Аталған бағдарламаның бір бағыты — мамандарды тәуекел тобындағы балаларды анықтауға үйрету. Яғни, болашақта өз-өзіне қол жұмсауды ойға алған баланы ертерек анықтап, онымен жұмыс істеуді мақсат етеді. Мұны психологияда гейткипер деп те атайды. Бұл адамның рөлінде психолог қана емес, достары, ата-анасы, мұғалімдері де болуы мүмкін. Яғни, белгілерді дер кезінде байқап қалса, қалайда райынан қайтаруға көмектесетін адам. Көп жағдайда өмірмен қош айтысардан бұрын кім болсын ойланып, таразылайды. Сол сәтте оның іс-қимылынан көп нәрсе байқауға болады. Айталық, бұрын ашық-жарқын, ойнап-күліп жүрген бала әп-сәтте тұйықталып, араласудан қалуы мүмкін немесе шамадан тыс ашушаң, сіркесі су көтермейтін адамға айналуы да – белгілердің бірі. Осы бағытта жұмыс істейтін арнайы әдіснама да бар. Яғни, суицид жасардың алдындағы жай-күйді зерттеп, алдын алуға бағытталады. Енді осы қадамдардың нәтижесіне келсек, 2012 жылы Қазақстан жастар суицидінен төртінші орында тұрған. Ал 2016 жылы 13-орынға жылжыды.
Күрестің нәтижесі қандай?
«Қазақстанның тең құқық пен тең мүмкіндік институты» қоғамдық қорының сарапшысы Татьяна Резвушкинаның айтуынша, суицидпен күрестің нақты, дәлелденген әдісі жоқ дейді. Дегенмен статистиканы үнемі бақылауда ұстап отыру керек. «100 мың адамға шаққанда суицид жасағандар саны 75-100 адамнан аспауы керек. Асқан жағдайда неліктен адам өмірін қиюға шешім қабылдады деп қарастырамыз. Басқа жағдайда суицидті қалыпты жағдай дейміз. Бұрыннан бар, қазір де бар, болашақта да болады. Бұл шешімге келуге әлеуметтік, биологиялық, психологиялық себептер әсер етеді. Онымен күрестің әмбебап әдісі жоқ. Біреу кедейліктен, біреу байлықтан барады. Екіншіден, Қазақстанда суицид тақырыбын қозғағанды жөн көрмейді. Көбіне ол фактіні ұят деп жасырады. Осыдан барып статистикалық мәліметтер нақты болмайды», – дейді әлеуметтанушы. Психиатр-дәрігер Әсия Еркімбаева суицидті алдын алу бағдарламасының жемісін көріп отырмыз деген пікірде. «15-17 жастағылар арасында суицид өршіп кетіп, 2012 жылдары Қазақстан ондықта болған. Содан суицид превенциясы бағдарламасы қабылданды. Нәтижесі қуантты. 2013 жыл мен 2019 жылдағы статистиканы салыстырсақ, осы топтағылардың өз-өзіне қол жұмсау дерегі 45,3 пайызға азайды. Бүгінде жасы бұл категориядан үлкендердің арасында көбейіп жатыр. Міне, солармен жұмыс істеп, соларға арналған кешенді шаралар ұйымдастыруымыз керек. Емхана дәрігерлері, мектеп мұғалімдері дайындықтан өтіп, суицидті басынан байқай алатындай дәрежеде тәжірибе жинап алды. Көбіне ересектердің өзіне қолдау қажет болып жатады. Мұндайда Денсаулық сақтау министрлігі, Білім және ғылым министрлігі, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, Ішкі істер министрлігі бірлесіп, ведомствоаралық шаралар жасалғаны дұрыс», – дейді ол. Сөзсіз, елімізде психолог қызметін дамыту керек. Мысалы батыс мемлекеттерінде суицидті ойға алған адамға ғана емес, оның отбасы мүшелеріне түгел отбасылық психологтан кеңес алу міндеттеледі. Мәселені шешіп, жаман ойдан әбден арылту үшін неше рет маманға қаралу керегі де белгіленеді. Мұндай бағдарлама бізге де керек сыңайлы. Тек психологтармен әңгіме емес, жалпы отбасында бір-бірінің мұңын мұңдайтын институт қалыптасуы маңызды. Өйткені әр адам бірінші кезекте қолдауды жақындарынан іздейді. Тиісті дәрежеде ала алмаса, тұйықтала береді. Ал тығырыққа тірелген адамның өзі жалғыз шыңыраудан шыға алмай қалуы әбден мүмкін.Жадыра АҚҚАЙЫР