Әйелдердің белгілі бір мамандықтарды игеруіне заңмен тыйым салынғаны туралы білетін бе едіңіз? Тіпті, арнайы, ұзын-сонар тізім де бар. Бұл жынысына қарай алалау ма, әлде аялау ма? Одан қала берді көп салада ерлерге қарағанда әйелдердің айлығы әлдеқайда аз. Басшылық қызметтегі үлес те жоғары емес. Мұның себебі неде?
Жай күні екінің бірі әйелдің қырық жаны бар екенін басып айтып жүргенімен, кей салада олардың жұмыс істеуіне түбегейлі тыйым бар. Атап айтсақ, бүгінде 191 мамандыққа әйелдің баруына болмайды. Бұл – қайта азайғаны. Әйтпесе, әу басында тізім 287 тармақтан тұрған. Енді бәрін тізбелесе, соңына жету қиын болар. Сондықтан жалпылама қандай салаларда әйелдің жұмыс істей алмайтынын айтып өтейік. Көбіне тау-металлургиялық, мұнай өндіру кешендері, құрылыс-монтаждау жұмыстарына қатысты мамандықтар бар. Балқытушы, бұрғылаушы, шахтада өрт сөндіруші, бульдозер машинисі және т.б мамандықты арман еткен бойжеткендердің мақсатына заңмен балта шабылған. Мұндай тізім негізі алғаш рет 1932 жылы қабылданған. Посткеңестік елдердің ішінде бізден бөлек, Ресей, Өзбекстан, Қырғыз Республикасы, Беларусь те бар. Украина аталған тізімді түбегейлі алып тастады. Қырғыз Республикасы 402 мамандықтан тұрса, Ресейде 456-дан 79-ға азайған. Бұл тізімді қабылдаған кезде әйелдердің ұрпақ жалғастыратын қабілетіне кері әсер етеді деген оймен жасаған болатын. Дегенмен бүгінде мұны қамқорлықтан гөрі кемсіту деп бағалайтындар бар. Соған орай қоғам белсенділері тыйым салынған мамандықтар тізімін жоюды сұрап, мамандық таңдау еркін әйелдің өзіне беруін талап етіп жүр. Әйел құқығын қорғаушылар гендерлік тұрғыдан теңсіздік болмауы тиіс екенін айтады. «Егер әйелді ана ретінде қорғайтын болсақ, әйел денсаулығына байланысты қарсы көрсетілімдер болуы керек еді. Ал бұл тізімде жынысқа қарай бөлінген. Яғни, әйел болғаны үшін ғана белгілі бір жұмыстарды істеуіне тыйым салынған. Ол тізімді жойған бойда әйелдер сол орындарда жұмыс істеуге кезекке тұра қоймас. Алып тастаудағы мақсат – жынысына қарай алалау болмауы үшін», – дейді Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Эльвира Азимова. Feminita феминистік бастамасын құрушылардың бірі Жанар Секербаева тыйым салынған мамандықтар тізімі ескінің сарқыншағы деген пікірде. «Бұл тізімді жасағанда менен де, басқа қыздардан да ешкім сұраған жоқ. Мұның басы кеңестік кезден келе жатыр. Ол кезде белгілі бір жұмыстарды атқаруға тыйым салынған еді. Айталық, мұнай өндірісі саласында істеуге болмайды. Ал ол жерде ерлер өте жақсы табыс табады. Ауыр жұмыс болса да, істеуге әзір әйелдер бар шығар бәлкім. Бұл әркімнің өз таңдауы болуы тиіс», – дейді ол.Олардың да жұмыс істеуге құқы бар
Мәжіліс депутаты Ирина Смирнова да теңдікті қолдайды. «Тізімді алып тастау керек деген ұсынысты қолдағанымда бізді «таяқтаған» әйелдер де болды. Сол жұмыстарға әйелдерді жегіп қоятындай қарсы шыққан. Бірақ бұл жерде мәселе міндеттеуде емес. Әркімнің өзі қалаған жерде жұмыс істеуге құқығы бар. Елдің сөзі не жынысына қарамау керек. Мысалы, құтқарушы не бульдозер айдаушы болып істеп, ер адамдар сияқты жоғары жалақы алғысы келетін әйелдер бар. Осыдан бір ғасыр бұрын әйел ағзасына ауыр жұмыстар деп бөлуге болатын еді. Қазір заман басқа. Жаңа технологиялар пайда болды. Бұрынғыдай зиян емес», – дейді. Қалай десек те, қазіргі қазақ қоғамында әйелді әйел болғаны үшін алалау – жиі кездесетін құбылыс. Осыған орай белгілі бір таптаурындар да қалыптасқан. Солардың бірі – еңбек бөлінісіне байланысты. Айталық, ер адам – отбасын асыраушы, әйел – үй шаруасын дөңгелетуші. Дегенмен қазіргі таңда ерлермен қатар не тіпті отағасынан да жоғары табыс табатындар аз емес. Сөйте тұра, қызметтен тыс отбасылық шаруаларды да тындырып, бала-шағаның берекесіне де жауапты болып үлгереді. Осы орайда, Еуропа қайта құру және даму банкінің жүргізген зерттеуіне шолу жасай кетсек. Гендерлік мәселелер бойынша жасалған зерттеу нәтижесінде біз айтып отырған дәстүрлі түсініктен әлі де арылмағанымыз белгілі болып отыр. Мысалы, кей ер адамдар бала өмірге келуіне байланысты демалысты тек әйелдер алады деп ойлайды екен. Ал негізі заң бойынша, ерлі-зайыптылар кімнің бала күтімімен үйде отыратынын өз еркімен таңдайды. Одан бөлек, ерлердің тәуекелді жақсы көретіні, әйелдердің керісінше айналып өтетіні туралы таптаурын бары байқалған. Әрі әйелінің дамуына мүмкіндік беріп, бала тәрбиесін мойнына алған ер адамды жігіт санатына жатқызбайды екен. Мұндай түсініктің бары зерттеу жүргізбей-ақ белгілі болғанымен, бұл тағы бір мәрте дәлелдеген жағдай болып отыр.Басшылық қызметке кім лайық?
Әйелдің дамуына мүмкіндік беру демекші, бірде әлеуметтік желіде мынадай мем көзіме түскен. Ерлер мен әйелдер жүгіруден жарысқа шыққалы тұрады. Ер адамдардың жолында еш кедергі жоқ. Ал әйелдердің жолында – кір машинасы, үйілген тау-тау ыдыс, бала, жуатын киім-кешек және т.б. Яғни, жетістікке жету үшін әйел үй тірлігіне қоса қызметті де қаймықпай қатар алып жүруі керек-мыс. Олай болмаса, қосып арқаламаса, оған жетістікке жету жайлы ойлап та қажет емес дегенге саяды. Narxoz университетінің Гендерлік экономиканы зерттеу орталығы қызметкерлері қазақстандық әйелдердің ерлерге қарағанда 35 пайызға төмен жалақы алатынын анықтаған. Еліміздің экономикасындағы денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік қызметтер саласынан басқаларында жалақыға келгенде теңсіздік бар екен. Зерттеу жүргізген Анель Кирееваның айтуынша, жұмыс берушілер басшылық қызметке әйелдерді қойғысы келмейді. «Жұмыс берушілер көбіне басшы етіп ер адамды қойғанды жөн көреді. Ал егер әйелді басшы қойса, онда оған екі есе аз айлық береді», – дейді ол. Жалпы алғанда, айлық мәселесіне келгендер ерлердің әйелдерге қарағанда көбірек алу тенденциясы он жылдан бері өзгеріссіз десек болады. Мысалы, 2010 жылы ерлер 33,9 пайызға көп айлық алған болса, осыдан үш жыл бұрынғы дерек бойынша, әлгі үлес 33,3 пайыз шамасында қалған. Осыдан екі жыл бұрынғы дерек бойынша, әйелдердің ірі кәсіпорын басшылығындағы үлесі – 17,9 пайыз, шағын кәсіпорындарда – 30 пайыз, және орта кәсіпорындарда 34,7 пайыз болыпты. Ал әйел басшылар көп салаларға білім беру (64,4%), денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет (47,4 %) жатады. Өзге салалардағы әйел басшылардың үлесіне келсек, қаржы және сақтандыру секторында (41,7%), қонақ үй және мейрамхана бизнесі (41,1%), ауыл шаруашылығында (14,8%), кен өндіру ісінде (12,7%), құрылыс саласында (16,9%).Әйел мен ер теңдігі
Әйел мен ер теңдігіне келгенде, Исландия, Норвегия, Швеция және Финляндия оқ бойы озып тұр. Бұл елдерде экономикалық, саяси және өзге де қоғам салаларында әйел мен ердің арасындағы айырмасы айтарлықтай аз екен. Ал Қазақстан бұл тізімде 60-орынға жайғасты. Ал дүниежүзілік банктің былтыр жүргізген зерттеуінің нәтижесінде Бельгия, Дания, Франция, Латвия, Люксембург, Швецияда гендерлік теңдік орнағаны туралы жарияланды. Дегенмен жағдай соншалықты мүшкіл емес. Өйткені Орта Азиямен салыстырғанда, біз тіпті кей елдерден көш ілгері тұрмыз. Жылдан-жылға әйел кәсіпкерлер көбейіп жатыр. ШОБ үшін несие беретін ЦентрКредит банкінің мәліметінше, әйел-кәсіпкерлер жалпы қарыз алушылардың 30 пайызын құрайды екен. Жыл сайын 1-2 пайызға өсу соңғы төрт жылда байқалғанын да айтып отыр. Тағы бір айта кетерлігі, мерзімін кешіктіретін әйелдер аз екен. Барлық берілген несиенің бар болғаны 6 пайызында ғана әйелдер уақытынан кешіктіріп төлейді екен. «Кәсіпкер әйелдердің бір артықшылығы — олардың төлемге тиянақты әрі жауапты қарайтыны», – дейді банк өкілдері. «Гендерлік теңдік және посткризистік қалыпқа келу» атты веб-конференцияда Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мадина Әбілқасымова бірқатар қызық фактілер келтірген еді. «Қазақстандық әйелдердің қаржы өнімдерін тұтыну деңгейі ерлерге қарағанда екі еседей жоғары. Мысалы, барлық ашылған депозиттің 68 пайызы — әйелдердің атында. Мемлекеттік несиелендіру бағдарламаларын пайдалануда да әйелдердің үлесі ерлерге қарағанда 14 пайызға көбірек. Тұтынушылық несиеге келсек, әйелдер көбірек алады екен – 55 пайыз. Бірақ сомасы жағынан, ерлердікі жоғары», – дейді Әбілқасымова. Тәртіпті деп БЦК өкілдері айтқандай, расында қарыз қайтаруға келгенде әйелдердің жауапкершілігі жоғары екені расталды. Мысалы, қарызын 90 күннен артық мерзімге кешіктірген әйелдердің үлесі аз, 42 пайыз екен. ШОБ саласындағы әйелдерге пандемияның әсер еткенін де айтып өту керек. Себебі көбіне сауда, қызмет көрсету сынды экономика секторларына коронакризис оңай тиген жоқ. Ал бұл салаларда әйелдер көп екені белгілі. Одан қала берді бала-шаға онлайн оқуға көшкендіктен, екі кеменің басын ұстау қиынға соғып, кәсібінен қол үзген әйелдер де аз емес. Яғни, қалай болған күннің өзінде әйел не отбасымен бірге кәсібін қатар гүлдендіреді, не болмаса екіншісін тастап, түбегейлі ошақ қасында отырады. Бұл дұрыс па, бұрыс па – әлі күнге дейін біржақты жауабы табылмаған, көп нүктелі мәселе.Жадыра АҚҚАЙЫР