Ауыл шаруашылығы министрлігі – басшы тұрақтамайтын ведомство. Онымен тіпті бапкер ауыстыра беретін Қазақстанның ұлттық футбол құрамасы да таласа алмайды. Еліміз тәуелсіздік алған 29 жылға жуық мерзімде 18 ауыл шаруашылығы министрі ауысыпты! Оның 8-і орынтағында 1,5 жыл да отыра алмаған. Қазіргі іс басындағы министр былтырғы ақпанда тағайындалды, келер жыл басында отставкаға кетеді. Одан соң қызметін жалғастыру, жалғастырмауы сайлаудан кейін белгілі болады.
Тұрақты қожайыны жоқ сала
Өйткені Ата заңға сәйкес, 2021 жылғы 10 қаңтарда парламенттік сайлау өткен соң, Асқар Маминнің Үкіметі жаңадан сайланған Мәжіліс алдында өз өкілеттігін доғарады. Президент Парламентке өте алған саяси партиялармен ақылдаса отырып, Үкімет құрамын түбегейлі жаңартып шығуы ғажап емес. Тоқтаусыз жүретін ауыс-түйісте, алас-күлесте салаға жауапты адамды табу қиын. Министрлік тізгінін ұстай сала тастағандар реформа жасап, оны аяғына жеткізуге уақыты болмағанын, алдыңғы басшының бүлдіріп кеткенін, олқылығы мен былығын реттеуге уақыт әзер жеткенін айтып, ақталады. Содан Мамин Үкіметінің қорытындысын шығарып жатқан сарапшылар айналып келіп, қазіргі министр Сапархан Омаровты сынауда. Energyprom аналитиктері АШМ саясаты кесірінен «мембюджеттің миллиардтары алыс шетелдің ауыл шаруашылығы машинасын жасау саласын субсидиялауға ағып кетіп жатыр» деп айыптады. Әділін айта кету керек, аграршылар қолда бар көлікті жұмылдырып, биылғы мол астықты шашпай-төкпей, қар астында қалдырып шірітпей, жинап алды. Мемлекет астықшылардың техникасы сай болуы үшін инвестициялық субсидия тетігін қолданады: олардың жаңадан сатып алған ауыл шаруашылығы машинасы мен құрал-жабдықтары құнының 25%-ын бюджеттен қайтарады. Нәтижесінде, техника жерді емген шаруаға әлдеқайда арзанға түседі. «АӨК-ті мемлекеттік қолдаудың ұқсас шаралары – халықаралық тәжірибе. Алайда АҚШ, Еуропа, Ресей, Украина, Беларусьтен Қазақстанның даулы бір айырмашылығы бар: Үкімет жалғыз отандық өндірушілердің ғана емес, сонымен қатар шетелдік импорттаушылардың техникасын да мемлекеттік бюджеттен субсидиялайды. Оны аз десеңіз, Қазақстанда импорттық техникаға отандық баламасына қарағанда әлдеқайда көп субсидия қаражат бөлінеді: қазақстандықпен салыстырғанда, импорттық техника, машина және құрал-жабдыққа субсидияларды есептеу үшін ең жоғарғы рұқсат етілетін құн 2-3 есеге дейін асып түседі!», – деді талдау орталығының сарапшылары.Батыс техникасына «махаббаты» тұрақты
Осылайша, әсіресе, батыстық тракторлар, комбайндар, дестелегіштер, тұқымсепкіштер, қопсытқыштар және басқасы аста-төк субсидия алады. Министр С.Омаров 2020 жылғы 1 тамызда №243 бұйрық қабылдап, «инвестициялық салымдар кезінде агроөнеркәсіптік кешен субъектісі шеккен шығыстардың бір бөлігін өтеу бойынша субсидиялау қағидаларына» өзгеріс енгізді. Бірақ жүйені өзгертпеді, шетелдік техника жеткізушілерді қыруар субсидия алу мүмкіндігінен айырмады. «Елде сұранысқа ие америкалық және еуропалық техниканың өндірісін міндетті локализациялауды енгізу жағдайды түзер еді. Мысалы, АҚШ-тың өзі жеткізушілерден соны талап етеді, дегенмен ол өзге елдерде соны ұстануға бейіл емес. Америкалық ауыл шаруашылығы техникаларын шығарушылар Қазақстанда төл өнімінің өндірісін жолға қоюға асықпайды. Әзірге немістің Bühler тракторы ғана бізде шығарыла бастады. Енді немістің Claas комбайндарын өзімізде өндіруге кірісу жоспарланған», – деді сарапшылар. Жалпы, өнімділігі жоғары батыстық техниканы АШМ-ның жоғары бағалайтыны рас. Мысалы, қуаты 211-350 ат күшіне жететін, алайда Қазақстанда, ТМД елдерінде және Қытайда жасалған трактордың – 45 миллион теңгеге дейінгі, қозғалтқышының қуаты 351 ат күшінен көп болса, 53 миллион теңгеге дейінгі сомасы субсидияға ілігеді. Дәл сондай қуаты бар, Еуропа мен Америкада шығарылған трактордың тиісінше 72 және 102 миллион теңгеге дейінгісі мемқолдау көреді. Айырмашылық – 60% және 92,5%. Азықжем жинайтын комбайндар бойынша отандық және жақын шетелдің 43 миллион теңгеге дейінгі, ал батыс әлемінің 148 миллион теңгеге дейінгі техникасын субсидиямен сатып алуға жол ашық. Айырмашылығы – 2,5 есе.Көршілерге тәуелділік те қауіпті
Ауыл шаруашылығы техникасын өндірушілер қауымдастығы (АШТӨҚ) биыл бұл үлес өзгермегенін жеткізді. Қайта алыс шетелдің импорттаушылары қарқынын арттыруда. Техникасының өнімділігі жоғары екенін байқаған аграршылар соларға көбірек ынта-ықылас білдіруде. Бұл ретте құны көбірек субсидияланатыны да осы шешімге оң ықпал етеді. Қауымдастықтың мәлімдеуінше, пандемияға және жаһандық дағдарысқа қарамастан, қазақстандық өндірушілер екпінді еңбек етуін жалғастыруда. «Нәтижесінде, биылғы 10 айда былтырғы бүкіл 1 жыл бойғы көрсеткіштен 70%-ға асатын көлемде трактор мен комбайн жасалды. Сөйтіп, 2020 жылғы қаңтар-қазан айларында отандық зауыттар конвейерінен 2 730 трактор мен комбайн шықты. Бұл 2019 жылғы он айға қарағанда 2,2 есе көп: өткен жылы 34,2 млрд теңге тұратын 1 мың 615 бірлікті құрастырды. Құрал-жабдықтарын қоса есептесек, биыл жалпы саны 5 мың 153 бірлік қазақстандық АШ техникасы өндірілді (2019 жылы – 3 мың 164 бірлік болған)», – деді АШТӨҚ. Бұлардың жалпы құны 78 миллиард теңгеге бағаланады (2019 жылы – 37 млрд теңге). Соның ішінде 72,2 миллиарды – комбайн мен тракторға тиесілі. Рас, оның біразы өтпей, қоймада тұр. Сондықтан отандық зауыттар бюджет субсидиясының тек Қазақстанда жасалған техникаға ғана берілуін діттеп, сол идеяны ілгерілетуге тырысуда. Сонда қоймадағы бар өнімін сатып, өндірісін де арттыра алар еді. Сарапшылар бұл жолдың қауіпті екенін нұсқайды. Біріншіден, аграршылардың күні отандық машина жасаушыларға ғана қарап қалса, олар монополиялық жағдайын пайдаланып, бағасын күрт көтереді. Ондай жағдайда 25 пайыз субсидияның еш тиімділігі қалмайды. Ұқсас жағдай жеңіл автомобиль саласында болған: меморгандарға және квазимемсекторға шетелдік «темір тұлпарларды» сатып алуға тыйым салынғаны сол екен, отандық автозауыттар өз өнімінің құнын бірнеше миллионға шарықтатып жіберді. Екіншіден, «Қазақстанда жасалған» деген аты ғана: заты сол баяғы – импорттық: көбіне, Ресейден, Беларусьтен және Қытайдан шашып әкеліп, бұрап-сұрап, құрастыра салады. Ауыл шаруашылығы министрлігінің, жалпы Үкіметтің қателігі де осында болса керек: айналып келгенде, ауыл бәрібір импорттық техникаға тәуелді. Азаттықтың 3 онжылдығында және индустрияландырудың 3 бесжылдығында толығымен отандық болатын техниканың өндірісі сол бойы жолға қойылмады.АӨК-ті субсидиялау үшін өтінімдердің электрондық тізілімі – qoldau.kz порталының дерегінше, 2020 жылы «ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу» бағыты бойынша инвестсубсидияға 7,5 мың өтінім қабылданып, бюджеттен 30 миллиард теңгеден астам қаражат төленіпті. Оның қаншасы шетелдік зауыттарға кеткенін нақтыламайды. Ал 2019 жылы жаңа алынған техника мен жабдықтың 74%-ы шетелден тасылған. Шамалы, төрттен бір бөлігін отандық өндірушілер қамтамасыз етіпті. Өткен жылы мемлекет АШ техникасын сатып алуды субсидиялауға жалпы көлемі 103,8 миллиард теңге шығындаған.
Қытай өнімі шабуылдауда
Белгілі ауыл кәсіпкері Руслан Ибатов Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаровқа хатында Қазақстанда құрастырылатын қытайдың Lovol-дарына бөлініп отырған миллиондарды азсынады. 2019 жылдың мамырында «Агромашхолдинг KZ» АҚ ҚХР-дағы серіктестерімен бірге Қостанайда осы аттас тракторлар өндірісін құрды. Соны жинайтын цех ашты. Алайда бүгінде көп өтпей тұрғанға ұқсайды. Кәсіпкер бұған мемлекеттің субсидиялау жүйесін кінәлайды. – Министрдің субсидиялау қағидаларын бекіткен бұйрығында кейбір келеңсіз бөлім кездеседі. Мысалы, ондағы №1 жобасының паспортында 60 ат күшіне дейінгі қуаты бар тракторлардың 4,2 миллион теңгеге дейінгі құны ғана субсидияны есептеу құнына ілігеді. Ал қуаты 35 ат күшіне тең Lovol-354 тракторының нарықтық құны – 4,3 миллион, 60 ат күшіне бара-бар қуатты Lovol-604 тракторы 7,5 миллион теңге тұрады. Бұл дегеніміз, Lovol-604-ке мүлдем сұраныс болмайды деген сөз! Себебі 7,5 миллион теңгенің тракторына мемлекет небары 1 миллиондай теңге субсидия ұсынады», – деп ашуланады кәсіпкер. Ол АШМ басшысынан бұйрығын өзгертіп, 60 емес, 59 ат күшімен шектеуді ұсынады. Сонда 60 ат күші ғана бар, аты – қазақстандық, «еті» мен «сүйегі» қытайлық трактор келесі – 89 а.к.-ға дейінгі тракторлар қатарына көшпек. Субсидиясы да 1,7 миллион теңгеге дейін өседі. АШМ Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаментінің директоры Азат Сұлтанов бұйрықтағы 4,2 млн теңге деген сияқты «субсидияларды есептеу үшін ең жоғарғы рұқсат етілетін құнның» аспаннан алынбағанын, 3 ірі жеткізушінің прайс-листі негізінде қалыптастырылғанын жеткізді. АҚШ пен Еуропа өз техникасын қымбатырақ бағалайды, тиісінше, олардың рұқсат етілген жоғары құны жоғары. Бұл құнды одан әрі көбейтуге бюджеттің мүмкіндігі жоқ екен. «Рұқсат етілген құн лимиті жеткізушілерге көбірек субсидия алу үшін өз тауарының құнын жасанды түрде көтеруге мүмкіндік бермейді. Осы бағдарлама бюджеті шектеулі. Сондықтан аграршыларға ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру үшін қажет базалық техникалар тізбесі ғана субсидияланады», – деді А.Сұлтанов. Қалай болғанда да, салада түйткілдер қордалануда. Бүгінде ауылда барлық трактордың 86%-ы ескірген – қолданыс мерзімі 10 жылдан асқан. 152,6 мың трактордың 117 мыңының «жасы» 17 жылдан артқан, яғни көне. Бүкіл ауыл шаруашылығы машиналарының 45%-дан астамы пайдаланудың нормативтік мерзімін түгесіпті. Яғни, үздіксіз жөндеудің арқасында ғана ілбіп жүр. Олардан жоғары өнімділік күтудің өзі ұят. Тағы 30%-ы – қағаз жүзінде бар, бірақ есептен шығарылуы тиіс, сынып қалған техника. Қазақстанда ауыл шаруашылығы тракторларының жаңару қарқыны жыл сайын небары 1,2%. Үкімет ауылдың еңбек өнімділігін 2,5 есе көтеру міндетін белгіледі. Ескі-құсқы техникамен мұндай мақсатқа жетемін деу – «ұшатын кілеммен ғарышты бағындырамын!» деген қиялға ұқсайды.Елдос СЕНБАЙ