– Айдос мырза, Қазақстандағы саяси жүйенің қандай ерекшелігі бар? Тәуелсіздік кезеңінде жасалған реформалардың мән-мазмұны неден байқалады?
– Бұл сұрақтың жауабы толыққанды бір ғылыми диссертацияның өзегі бола алады. Алайда мынаны баса айтуға болатын сияқты: Тәуелсіздік жылдарында қалыптасқан саяси жүйе өзінің негізгі міндеттерін атқарып келді. Ең бастысы, елдегі саяси, әлеуметтік, экономикалық тұрақтылық, мемлекет пен елдің тұтастығы қамтамасыз етілді, экономикалық және инвестициялық өсім болды. Әрине, бәрі де керемет, ғажап болды дей алмаспыз, бірақ қаншама қиындық пен қауіп-қатерден аман-есен өткеніміз айқын. Қытайда «аспан мандаты» деген ұғым бар. Мысалы, саясаткердің немесе мемлекеттің басына күн тууы ықтимал, бірақ соның барлығын еңсерсе, онда ол саясаткер немесе мемлекеттің дәулет құруға негізі, қақы, яғни «аспан мандаты» бар деп жатады. Жалпы, Дарвин атамыз кезінде мынадай заңдылықты ашып кеткен: эволюция заңдары бойынша табиғатта ең әдемі, ең сұлу, ең көркем, ең күшті жеңе бермейді. Өмірге, оның қиындықтарына ең тез бейімделетін ағза ғана жеңіп шыға алады. Эволюцияның заңдары әділетсіз, тіпті оспадар көрінуі мүмкін, бірақ шынайы өмірде оның заңдары бұлжымай орындалып отыр. Біздің еліміз Қазақстан деп аталады. Жағдай сәл басқаша болғанда, оның орнында Жоңғарстан, Ноғайстан, Моғолстан, Қыпшақстан, Ғұнстан, Сақстан дегендей мемлекеттер дәулетін құра алар еді. Алайда тағдыр мен тарихтың сынағынан қазақ қана өте білді, осы ғаламат даланы иеленіп, өзін сақтай білді. Осы ойкуменаға ең бейімделгіш ұлт қазақ болып шықты, оның қыр-сырын басқадан гөрі көбірек, тереңірек меңгергендіктен, осы сайын сахараны әлем Қазақия, Қазақстан деп таныды. – Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары қоғамда демократия құруға талпыныс күшті болғаны, бірақ кейін келе демократиялық үрдістердің әлсірегені көп айтылады. Осы пікірге қосыласыз ба? – Қосыламын. Бірақ тарих пен табиғат тек нақты нәтижемен, нақты ағзаның я субъектінің ғұмырымен өлшенеді. «Былай болғанда былай болар еді, анадай қылғанда мынадай болар ма еді?» деп қиялдау бәлкім қызық интеллектуалдық ойын шығар, дегенмен өмірдің заңы басқаша. Осы кезге дейін саяси жүйе өз міндетін атқарып келді. Енді өзін-өзі сақтап, ары қарай ғұмыр кешу үшін бүгінгі жүйе де шұғыл және түбегейлі өзгеруі, реформалануы, демократиялануы тиіс. – 2015 жылы «Nur Otan» партиясының кезекті съезінде Нұрсұлтан Назарбаев 5 институционалдық реформаны ұсынды. Құжаттың бесінші бағыты ретінде белгіленген транспарентті және халыққа есеп беретін мемлекет идеясы жүзеге асты ма? – Іске асып келеді. Бірақ мынаны да ескеру керек. Мемлекеттік бюрократияны біз көп сынаймыз, кейде тіпті жөн-жосықсыз да тиісіп жатамыз. Алайда бюрократиямыз аяғы аспаннан салбырап түскен немесе Марстан келіп, жерді жаулап алған өзгепланеталықтар емес. Өзіміздің ұлттың ішінен шыққан еркектер мен әйелдерден құралған тап. Үнемі қағып-сілкіп отырмаса, өз өктемдігін кеңге салуға тырысатын, бақылаудан сытылып шығуға тырысатын тап. Дұрысы – демократиялық институттарды дамыту арқылы бюрократияны, мемаппаратты қоғамның ырқын, талабын орындайтын жалдамалы қызметке айналдыру. Осыдан бес немесе он жыл бұрынғымен салыстырғанда бүгінгі бюрократия өзгерді деуге болады. Кешегі әкім мен бүгінгі әкімді салыстыру мүмкін емес. Кешегі «кіші пұттар» бүгін қарапайым, қатардағы менеджерге айналып келеді. Оған басты себепкер – қоғам, қоғамның өзгеруі, қоғамның есеюі. – Қазір азаматтық қоғам институттары қаншалықты ықпалды? – Қоғам институттары Алатау немесе Қаратау сияқты геологиялық объект емес. Қоғам институттары өзін қалай ұғынса, өзін қалай түсінсе, соншалықты белсенді, беделді бола алады. Жаңа айттық, ең бастысы, қоғам оянды, қоғам әлі кемеліне жетпеген де шығар, бірақ бір қалыптан шаршап-шалдығып, екінші бір жаңа, бұрын-соңды болмаған қалыпты аңсап отыр. Сол қалып қандай болуы керек, ол қалып туралы ең озық түсінікті кім жасақтайды, кім іске асырады деген рухани айтыс-тартыс жүріп жатқан заман бүгін.Тағдыр мен тарихтың сынағынан қазақ қана өте білді, осы ғаламат даланы иеленіп, өзін сақтай білді. Осы ойкуменаға ең бейімделгіш ұлт қазақ болып шықты, оның қыр-сырын басқадан гөрі көбірек, тереңірек меңгергендіктен, осы сайын сахараны әлем Қазақия, Қазақстан деп таныды.
– Президент сайлауынан кейін Қасым-Жомарт Тоқаев саяси реформасыз экономикалық реформалар алға баспайтынын мәлімдеген. Содан бері Мемлекет басшысы өзін реформатор есебінде көрсете алды ма? – Қасым-Жомарт Кемелұлы өзін реформатор ретінде дәлелдеп жатыр. Осы бір жыл ішінде істелген, жүзеге асқан реформалар соның айқын дәлелі. Ең бастысы, Президент – реформа жасауға деген жігері, қайраты, мемлекеттік аппарат пен бюрократияны соған жұмылдыруға деген ықыласы бар саясаткер. Бюрократияның өз үдерісі мен инерциясы болады. Оған төтеп беру үшін, соның жетегінде кетпеу үшін ең алдымен мықты мемлекеттік пайым, ұзақмерзімді өркен, саяси-философиялық ұстаным қажет. Бұл қасиеттер Мемлекет басшысында жетерлік сияқты. Ең бастысы Президент Тоқаев сөзсіз мемлекетшіл тұлға, мемлекет деген құбылыстың табиғатын терең ұғатын азамат. – Саяси реформалар жасау үшін құрылған Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі жұмысын қалай бағалайсыз? – Сөзбен емес, нақты санмен сөйлеуге тырысайын. Ұлттық кеңестің бастамаларын іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Президентінің 1 Жарлығы, Қазақстан Республикасының 9 Заңы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 3 қаулысы, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 1 өкімі, министрліктердің 7 бұйрығы қабылданды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысының 1 жобасы, Қазақстан Республикасы Заңының 7 жобасы және Қазақстан Республикасы Заңының Тұжырымдамасының 1 жобасы дайындалды. Айналып келгенде, Президент төңірегіне топтасқан қырық-елу сарапшы үшін осының өзі – үлкен жетістік. – Президент бастамасымен саяси партияларды тіркеу тәртібі айтарлықтай жеңілдетілді, заңнамаға парламенттік оппозиция ұғымы енгізілді, партиялардың сайлауалды тізімдерінде әйелдер мен жастар үшін міндетті квоталар белгіленді. Алайда мұның бәрін жай көз алдауға балайтындар бар. Сіз не дейсіз? – «Көрмес көз алдындағы түйені де көрмейді». Көптеген саяси құбылыстардың заң нормасынан саяси мәдениет пен дәстүрге айналуына дейін үлкен дистанция болып жатады. Сыншы, сынаушы топтардың болуы заңды. Бұрынғы заманда жер астына түсетін шахтерлер өзімен бірге забойға тор ішіндегі сарышымшықты алып жүреді екен. Неге екені белгісіз, осы сарышымшықтар метан сияқты газдың иісін адамнан гөрі жылдам сезіп, шырылдап кетеді екен. Құстардың шырылын ести сала шахтерлер бірден шахтаны тастап, жер бетіне тезірек шығуға тырысады екен. Бұл тұрғыдан қарасақ, сыншылар да осы сарышымшық сынды рөл атқарады. Сынды дұрыс қабылдау қажет, одан ілік іздемей, сабақ алу қажет. Бірақ жүз тонна жем жесе де, сарышымшық қыранға айнала алмайды. Саясат та сол сияқты. Жеке-дара шабатын батырлардың заманы баяғыда өткен. Бүгін саясат үшін елдің бүкіл аймағын, әрбір ауылы мен ауданын қамтыған жалпыұлттық ірі партиялар керек. Қазақстанда, шамалауымша, 10-15 пайыз наразы электорат бар. Сол электораттың атынан сөйлеп жүрген тұлғалар сарышымшық қана емес, қыран құсқа айналғысы келсе, онда ең алдымен өзара ымыраға келіп, заң талаптарын орындайтын межелерден асып, біртұтас саяси партияға біріккені қоғам үшін де, билік үшін де тиімді, пайдалы іс болар еді.Жеке-дара шабатын батырлардың заманы баяғыда өткен. Бүгін саясат үшін елдің бүкіл аймағын, әрбір ауылы мен ауданын қамтыған жалпыұлттық ірі партиялар керек.
– «Бейбіт митингілер туралы» заңға енгізілген өзгерістер іс жүзінде орындалып жатыр ма? – Орындалып жатыр. Ең бастысы бүгін пикет те, митингі де адам шошитын құбыжық дүние емес. Қоғам да, билік те оған бой үйретіп алды. Осыдан бір жыл бұрын айтып едім: бұрын митингілерге тыйым салынған кезде ондағы айтылған талап-тілектер резонанс тудыратын. Қазір кез келген наразы топ айына он митинг өткізем десе де, мүмкіндігі бар. Басты мәселе – оған адам бара ма? Алматы сияқты үлкен шаһардағы митингіге әрі кетсе 500 адам жиналады. Алайда оның эффектісі аса төмен деуге болады. Сол 500 белсенді адам әлеуметтік желілерде де отырады, митингіде айтылатын сөздерді жатқа соғып бере алады. Көптеген жерде айтатын бір әңгімем бар: митинг деген батырлық та, ерлік те емес, тіпті саясат та емес. Ол – тек мақсатқа жету үшін пайдаланатын саяси құрал ғана. Ең үлкен саясат – заң мен бюджет, салық пен субсидия. Күрессе, осыларды өзгерту үшін күресу керек. Митингі үшін ұйымдастырылатын митингілердің заманы өтіп барады. Билік көп нәрседен сабақ алып, есею үстінде. Ендеше оппозициялық топтардың да есейетін кезі келді. Көшенің нөпірімен билікті, саяси жүйені ешбір саяси топ ауыстыра алмайды. Жалпы, қоғамды дүр сілкіндіріп, жаппай көшеге шығара алатын бірде-бір саясаткер немесе топ елде жоқ. Әңгіменің шыны – осы. Бірдеңені шын өзгерткің келсе, бәрібір билікпен қарым-қатынасқа түсіп, ірі саяси партияға айналып, билік үшін күресу керек. Билікке жетіп қана биліктің табиғатын өзгертуге болады. Қысқаша айтсақ, сен я қыран құссың, я сарышымшықсың. Басқа таңдау жоқ. – Праймериз Қазақстандағы саяси реформаларға жаңа серпін береді деген тұжырымға көзқарасыңыз қандай? – «Nur Otan» партиясы праймеризді өткізгеннен кейін осы технологияны өз жарғысына ресми түрде қосты. Болашақтағы кез келген сайлау науқаны бас партия үшін праймериз арқылы өтетін болады. Мынаны түсініп, ажырата білу керек сияқты. Партия праймеризді ең алдымен өз қатарын жаңарту, белсенді азаматтарды тарту, жергілікті партиялық бюрократияны жеңу мақсатында жасайды. Яғни, өзін-өзі демократияландыру үшін атқарылған шаруа. Егер басқа да партиялар осы технологияны қолданса, онда праймериз күллі партиялық жүйенің технологиясына айнала алады. Сонда барша партия демократиялық құралды пайдаланған болып шығады. Осы тұрғыдан қарасақ, праймериз елді демократияландырады, саяси реформаларға жол ашады деп айтуға болатын шығар. – 5 институционалды реформаны атқару аясында елдегі сайлау жүйесі пропорционалды қағидатқа көшті. Алдағы Мәжіліс пен мәслихат сайлауы алғаш рет осы жүйе бойынша өтеді. Бұл демократияны дамытуға септесе ме? – Біздің елде көптеген дақпырт пен миф бар. Соның бірі – мажоритарлы жүйе партиялық жүйеден артық деген әңгіме. Шындап келсе, мажоритарлы жүйеде оппозиция жеңбейді, ең бай, ең ресурсы көп мықтылар жеңеді. 14 облыс пен 3 мегаполисте өкілдігін, филиалын ашып, ең құрығанда мың адамды көшеге шығара алмайтын саяси күштер бізде жеткілікті. Бұл күштердің қарабайыр ойы мынадай: «Біз кереметпіз, сұрапылмыз, кез келген сайлауда билікті бір шыбықпен сыдыртамыз» деп ойлайды. Негізі, өмір заңы өзгешелеу. Сайлау – ең алдымен мүмкіндіктер мен әлеуеттер жарысы. Сұлу бол, шыншыл бол, дауысың жер жарсын, алайда қасыңда мықты команда, мықты жақтастар легі мен қомақты қаржы болмаса, бәрі де бос әурешілік. Осы отыз жыл ішінде небір оппозицияшыл кандидаттардың байлардан ойсырай ұтылғанын талай көрдік. Елді біріктіру, жақтастары алдындағы мызғымас жауапкершілігі бар жалпыұлттық партиялар елге ауадай қажет. «Nur Otan» партиясы бүгінде классикалық, батыстық үлгідегі саяси партияға айналып келеді. Ел дамуы үшін, ел тұтастығы мен бірлігі үшін, аймақтардың саяси дамуы үшін бізге осы шамадағы кем дегенде екі-үш партия керек. Осы алдағы сайлау сондай партиялық жүйенің дүниеге келуіне, қалыптасуына жұмыс істеуі керек. Біздің ұлтқа сапасыз жүз партия емес, барлық ауылда, ауданда, қалада, облыста бөлімшесі немесе өкілі бар, кез келген деңгейдегі сайлауға – әкім сайлауы болсын, мәслихат болсын, мәжіліс болсын – үміткерін шығара алатын, әрбір сайлау учаскесіне бақылаушы қоя алатын, үгіт-насихатын жүргізетін үлкен-үлкен үш-төрт партия қажет. Қазақстанда әртүрлі деңгейдегі 3 335 мәслихат депутаты, 10 мыңнан астам сайлау учаскесі бар десек, мықты партияның ысылған, бюджет деген не, оны қалай бақылап, қадағалау керегін ұғатын кем дегенде 3 500 үміткері, әрбір сайлау учаскесіне мүше болатын 10 мың өкілі, сайлауда есіктен-есікке жүгіріп ел аралайтын кемі 5 мың белсендісі және әрбір сайлау учаскесін бақылайтын кемі 10 мың белсендісі болуы керек. Яғни, жалпыұлттық партия болу үшін партияға «осы менің партиям, осы партия үшін жегіліп жұмыс істеймін» дейтін отыз мың белсенді мүше қажет. Бұлардың біразына кәсіби жұмыс ретінде қаржысын, жалақысын төлеу керек. Мысалы, мың адамға жыл бойы айына 100 доллардан жалақы беріп көріңізші! Бұл – 1 миллион доллардан астам қаражат! Ал қазіргі қоғам 100 доллар жалақыға пысқырып та қарамайды! Саясат, әсіресе шынайы саясат – еріккеннің ермегі емес, ептінің, мықтының алаңы мен кәсіби додасы. Әңгіме айту оңай, ал мыңдаған адамның басын қосып, жағдайын жасау, қаржысын табу, көңілін табу, үдесінен шығу шын мықтылардың қолынан келеді. Қазақстандағы әрбір азаматтың ғарышкер болуға қақысы бар. Бірақ Қазақстанда отыз жылда тек үш-ақ адам ғарышкер атанды. Сол сияқты әркімнің партия құруға қақысы бар. – Әңгімеңізге рақмет!Сұхбаттасқан Еркебұлан НҰРЕКЕШ