Желтоқсанның басында 2021-2023 жылдарға арналған республикалық бюджет шығыны бекітілді. Жоспар бойынша алдағы үш жылда қазынадан 41,4 трлн теңге жұмсалады. Мемлекеттік органдар арасында ең көп қаржы – 12,6 трлн теңге Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігіне бөлінбек. Неге?
Салыстыра санасақ, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне – 1,7 трлн теңге, Білім және ғылым министрлігіне – 5,1 трлн теңге, Денсаулық сақтау министрлігіне – 5,1 трлн теңге, Ауыл шаруашылығы министрлігіне 541,5 млрд теңге беріледі екен. Яғни, қай-қайсысы да рекордтық сомадан әлдеқайда аз. Негізі, Конституцияның 1-бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады» деп жазылған. Әлеуметтік мемлекет – бар байлығын тұрғындарының тұрмысын жақсартуға, білім алуына мүмкіндік жасауға, денсаулық сақтау саласын жоғары деңгейде қолдауға арнайтын мемлекет. Осы орайда, Үкімет мүшелері бюджет шығындарының жартысынан көбі әлеуметтік салаға бағытталатынын әуел баста мәлімдеген. Бұл қаражат әлеуметтік төлемдерді индексациялауға, мұғалімдер мен дәрігерлердің жалақысын көтеруге және халыққа медициналық қызмет көрсетуге жұмсалады. – Бюджеттің 50 пайыздан астамы әлеуметтік салаға жұмылдырылған. Бұл Қазақстанның әлеуметтік бағытқа бет бұрғанын аңғартады. Нарықтық экономика заңында қоғам байлар мен кедейлерге бөлінеді де, байлар үсті-үстіне байлығын еселеп, кедейлер жұтай береді. Жабайы капитализм ғой. Сондай бағытты таңдаған елдер баршылық. Бізде соңғы жылдары әлеуметтік төлемдер үлесі артып келеді. Биыл да өте қатты өсті. Үкімет пандемия салдарымен күресу үшін халыққа 42 500 теңгеден таратты. Әлеуметтік төлемдер көлемін ұлғайтып жатыр. Осының бәрі атаулы әлеуметтік көмектің көбеюіне әсер етеді, – дейді GSB UIB бизнесті талдау орталығының сарапшысы Мақсат Халық. Сонымен, бюджеттің 50 пайыздан астамы деген аз ба, көп пе? Мысалы, социализм ілімін темірқазықтай ұстанған Кеңес Одағының өзі ең бір дүркіреген шағында әлеуметтік салаға жалпы шығыстарының 30 пайызын ғана арнапты. Швеция билігі бұл салаға жыл сайын ЖІӨ-нің шамамен 40 пайызын жұмсайды. Әртүрлі жәрдемақылар, тегін орта және жоғары білім, тегін медицина, 20 жасқа дейінгі ел тұрғындарына ақысыз стоматологиялық қызмет, дәрі-дәрмекті мемлекет есебінен өтеу сынды игіліктер – шведтерге үйреншікті үрдіс. Алты баласы бар отбасының орташа жалақысы 3 мың еуродан аспаған жағдайда мемлекет ай сайын 1 мың еуродан астам ақша төлейді. Басқа да жеңілдіктері бар. Халық 0 пайыз ставкамен несие алады. Ипотека ставкасы – минус 1,25 пайыз. Ең төменгі зейнетақы мөлшері – 800 еуро, 16 жасқа дейінгі балаларға төленетін жәрдемақы – айына 114 еуро. Көпбалалы азаматтарға ай сайын қосымша 400 еуро беріледі. Ал Қазақстан бюджетінің кірісі Скандинавия елдерінен 2 есе төмен. Сәйкесінше, мемлекет әлеуметтік салаға 4-5 есе, білім беруге 2 есе, денсаулық сақтауға 3,5 есе аз қаражат бөледі. Демек, мұндай социализм құруға біздің экономика дайын емес. – Менің есептеуімше, біз енді-енді ғана әлемдік стандарттарға қарай ұмтыла бастадық. Сондықтан бұл соманы көп деуге аузым бармайды. Әлеуметтік бағытты ұстанатын, халқының қамын ойлайтын елдер бюджеттің жартысынан астамын әлеуметтік көмекке жаратады, – дейді Мақсат Халық.
Масылдық деген тағы бір мәселе бар. Шын мұқтаждардың жөні бөлек, әрине. Бірақ әдейі табысын жасырып, мемлекетке қол жаятын жатыпішерлерді қайтеміз? Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Біз мұқтаждық пен масылдықтың аражігін ажырата білуіміз керек. Тек Үкімет тарапынан бөлінетін жәрдемақыға қарап өмір сүруге болмайтынын әр азамат түсінгені жөн» деген еді. Кей сарапшылар Қазақстан мен Финляндияның әлеуметтік саясаты ұқсас екенін айтады. Сондықтан әлеуметтік көмек масылдыққа әкеледі деп қорқудың реті жоқ екен. Финляндияда базалық табысты енгізу, керісінше халықтың сату-сатып алу белсенділігін арттырған. Ақша елден ешқайда кетпейді, экономикада айналымда жүреді. Соған қарамастан мамандар белгілі дәрежеде қауіп барын жоққа шығармайды.
– Америка мен Еуропа үкіметтері карантин кезінде ақшалай жәрдем жасады. Әсіресе, тұрмысы нашар отбасыларға, жұмысынан айырылған азаматтарға ең төменгі емес, орташа жалақы мөлшерінде көмектесті. Бұл экономикалық жағынан халықтың төлем қабілетін жақсартады. Ақшасы бар адам тауар сатып алады, дүкендегі заттар сөреде тұрып қалмайды. Тауарлар сатылса, өндіріс орындары салық төлейді. Сөйтіп, қазынаның қалтасы қампаяды. Ал екінші жағынан қарасақ, «кедейлік қақпаны» деген теориялық ұғым бар. Теорияға сәйкес, әлеуметтік төлемдер тым көбейіп кетсе, халық жарлы-жақыбай жағдайға ұшырайды. Адамдар алға ұмтылмай, қоңыртөбел ғұмыр кешіп жүре береді. 42 500 теңге аса мол ақша болмаса да, аштан өлтірмейді ғой. Тұрғындар өзі ойламаған жерден кедейлік қақпанына түсіп қалуы мүмкін. Біз әлеуметтік көмектің ақшалай емес жолдарын қарастыруға тиіспіз. Білім, медицина, жұмыспен қамту сияқты әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуымыз керек. Бай мемлекеттер қанша ақша үлестірсе де жарасады, ал Қазақстанға бұл қиын, – дейді әлеуметтанушы Айсұлу Молдабекова.
Әлемдік стандартқа көз жүгіртсек, әлеуметтік көмек – барлық елдің тәжірибесінде бар нәрсе. Алайда әлеуметтік көмек көлемі шамадан тыс шарықтап кетсе, жекелеген азаматтардың масылдыққа ұрынатыны жаңалық емес.
– Еуропада жұмыс істемейтін адам мемлекеттен кем дегенде 500-700 доллар алады. Ол жанталасып еңбектеніп 1 000 еуро тапқанша жанын қинамай үйде жатып 700 еуро ала беруге бейіл. Масылдық психология сондай кезде пайда болады, – дейді экономист.
Рас, қазақ қоғамы әлеуметтік көмекке аса зәру. Мемлекет жәрдеміне мұқтаж адамдар тізімі ең төменгі күнкөріс шегі бойынша есептеледі. Бірақ 32 мың теңге қазіргі нарық талабына сай емес. Азын-аулақ жәрдемақымен ешкімнің шекесі шылқымайды. Бүгінде жарты миллионға жуық отбасы мемлекеттен АӘК алып отыр. Жәрдемақының түр-түрі қосылып жатыр. Мұндай зілмауыр салмақ бюджетті едәуір есеңгіреткені анық.
– Келер жылғы бюджет шығыны – шамамен 14 трлн теңге. Мемлекетке түсетін салық – 8 трлн теңге. Яғни, Үкімет жартысын салық ретінде жинайды да, екінші жартысын толтыру үшін Ұлттық қордан аударымдар жасайды. Ол жетпесе, Ұлттық банк ақша массасын арттырып, банкнот басып шығарады. Ол да жетпесе, сырттан қарыз тартады. Осы жылдың басында трансферттер ретінде Ұлттық қордан 2 трлн теңге бөлінді. Коронадағдарысқа байланысты мемлекет 2,7 трлн теңгені үстінен тағы қосты. Сонда 4,7 трлн теңгені биыл Ұлттық қордан алдық. 2021 жылы Ұлттық қордан 3 трлн теңге алу жоспарланған. Сонымен қатар «Азия даму банкінен» 0,5 пайыздық төмен ставкамен ұзақ мерзімге 1,5 млрд еуро несие алдық. «Азия даму банкі» біздің Ұлттық қорда резервтер бар болғаны үшін ғана жаңағыдай шартқа келісті. Әйтпесе, Беларусь сияқты «Халықаралық валюта қорынан» қаражат сұрап, әркімге жалынуға мәжбүр болар едік. Демек, Қазақстан әлеуметтік шығындарды көтеруге әлі де қауқарлы, – деп пайымдайды Мақсат Халық.
Үкіметтің әлеуметтік көмекке аста-төк ақша жұмсауының сыры мәлім. 2015 жылы теңгені еркін айналымға жібердік. Қазынамыз ортайды. ЖІӨ 7 мың долларға дейін екі есе құлдыраса, халықтың қолындағы қаражат бір-ақ сәтте екі есе құнсызданды. Девальвация болды, доллар қымбаттады. Бағалар көз алдымызда өзгергенімен, жалақы өзгере қоймады. 2019 жылы сең бұзылды. Президент Тоқаев сайлана сала қаншама несиені амнистиялады, жалақыны өсірді. Қысқасы, әлеуметтік қолдау процесі қызу жүріп жатыр. Халық оны сезініп үлгерді ме, азаматтарға ақша тарату қашанғы жалғасады – ол енді уақыттың еншісіндегі сұрақ...
Еркебұлан НҰРЕКЕШ