Бүгінде дүниежүзіндегі бірқатар ел креативті индустрияны пандемия салдарынан тұралаған экономиканы қайта қалпына келтірудің тетігі ретінде қарастырады. Сондықтан да болса керек, 2021 жылды БҰҰ Халықаралық креативті экономика жылы деп жариялады.Өз кезегінде Президент пәрменімен Қазақстанда да индустрияның дәл осы түрінің мүмкіндігін молынан пайдалану мәселесіне соңғы жылдары баса назар аударылып-ақ жатыр. Жақында Үкімет Креативті экономиканы дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекітті.Әйтсе де, бұл саланың мән-маңызын арттыратын кезең қашан туады?
Бірер жылдың бедерінде әлем экономикасында креативті индустрияның даму қарқыны өндіріс, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп сияқты салалармен салыстырғанда әлдеқайда жоғарылай түскен. Тіпті, төрткүл дүниедегі тіршілікке тұсау салған пандемия да креативті индустрияның дамуына кедергі бола алмады. Әлем әрі-сәрі күй кешкен шақта экономиканың ерекше секторындағы өсім 14 пайызды құраған.
Қазір дүниежүзі бойынша мәдени, шығармашылық «өндірістен» түсетін табыстың көлемі 2 триллион 300 миллиард АҚШ долларына тең. Шамамен 30 миллионға жуық адам экономиканың креативті секторында еңбек етті.
Әлемде, әр елде...
Сөз жоқ, индустрияның ерекше түрін табыс көзіне айналдыруда Оңтүстік Кореяның тәжірибесін көпшілік мойындайды. Мұнда 2009 жылы креативті контент агенттігі құрылды. Аталған ведомствоның мәліметінше, тек 2012-2016 жылдар аралығында корей мәдениетінің экспорты 4,6 миллиард АҚШ долларынан 6,3 миллиард АҚШ долларына дейін өскен. Кореядағы креативті индустрия туралы айтқанда, PSY-дың «Гангхам стайл» трегі, BTS тобы мен күллі адамзаттың назарын аударған корей телехикаялары ойға оралады.
2012 жылы кезекті трегімен жұлдызы жанған PSY-дың танымал бейнебаянын жарты жылдың ішінде 1 миллиард желі қолданушысы көрген. Әнші осы уақыт ішінде 3,5 миллион АҚШ доллары көлемінде пайда тауыпты. Ал атақты оңтүстіккореялық BTS тобының жылдық табысы 52 миллион АҚШ долларына тең екен. Пандемия кезінің өзінде әнші жігіттердің онлайн концертін 756 мың адам ақылы негізде тамашалапты. Forbes журналы кейінірек билет құны 26-35 доллар аралығында бағаланған бұл концерттен BTS тобының есебіне 20 миллион АҚШ доллары көлемінде кіріс кіруі мүмкін деген болжам жасады.
Көпшілік көрерменнің көзайымына айналған корей фильмдерін де ел экономикасына елеулі үлес қосатын «өнімдердің» қатарына жатқызуға болады. Мәселен, 2016 жылы прокатқа шыққан «Пусанға жүретін пойыз» фильмі 8,5 миллион АҚШ долларына түсірілсе, оның табысы шығынынан 11 есе көп болған. Ал 2019 жылы жарық көрген «Паразиттер» фильмі шығыннан 25 есе көп табыс тапқан.
Кинодан табыс табудан түрік ағайындар да алдына жан салмай келеді. Бірер жыл бұрын Түркияның мәдениет министрлігі таңды-таңға ұрып, жалғаса беретін сериалдардан ел бюджетіне жыл сайын 350 миллион АҚШ доллары көлемінде табыс түсетінін мәлімдеді. Ресми Анкара бұл табысты кино түсірілген нысандарды туристердің көзайымына айналдыру арқылы да ұлғайтуға мүдделі. Мұндай тәжірибе әлем елдеріне таңсық емес. Мәселен, әлемге әйгілі «Сақиналар әміршісі» (Властелин Колец) фильмі түсірілген соң Жаңа Зеландияға қарай ағылатын туристер саны 40 пайызға артқан.
Соңғы жылдары үлкен экранға Джеймс Бонд, Гарри Поттер сынды кейіпкерлерді алып шыққан Ұлыбританияда да креативті индустрияның дамуы таңдай қақтырады. Ал АҚШ-тың креативті негізінен экспорт стратегиясы шетелдік тұтынушыларға бағдарлануымен ерекшеленеді.
Жалпы, әлемдік тәжірибеде көптеген ел индустрияның дәл осы түрін дамытуда арнайы бағдарламаға иек артады. Атап айтқанда, Норвегияда шығармашылық экономиканы қаржыландырудың өзіндік жүйесі қалыптасқан. Ал Финляндияда креативті индустрия секторында кәсіпкерлікті дамытудың стратегиясы жасалған. Сол секілді даттар мәдениет пен өнер бағытында білім беруді басты назарында ұстайды. Сингапур арнаулы стратегия арқылы Азиядағы жаңа мәдени хабқа айналуды көздесе, Тайвань өз бағдарламасымен бейнеойындар нарығында Қытаймен бәсекеге түсу үшін цифрлық технологияларды дамытуға ден қояды.
Бір сөзбен айтқанда, әлемнің алдыңғы қатарлы елдері шығармашылық пен тың идеяны табыс көзіне айналдыруға шындап кіріскеніне біраз уақыт болды. Олардың кейбірінің озық тәжірибесін бізге де үлгі етуге болады. Басқаны былай қойғанда, төрткүл дүние үніне құлақ түрген Димаш Құдайбергеннің өзін қазақстандық креативті индустрияның амбассадорына айналдыра алсақ, қанеки!
Қайтсек креативті халық атанамыз?
Аты таңсық болғанымен, креативті экономиканың заты қазақ қоғамына таныс. Кинотеатрларда көрсетіліп жататын отандық фильм авторларынан бастап, күнделікті әр қазақтың тойын басқарып жүрген асабаңыз да индустрияның дәл осы түрінің өкіліне жатады. Дегенмен елімізде ақыл-ой еңбегімен табыс табатындардың қызметін үйлестірудің арнаулы жүйесі болмағандықтан, ел экономикасындағы креативті индустрияның даму қарқыны жайында нақты деректер келтіру қиын. Ұлттық экономика министрлігінің экономикалық зерттеулер институтының мәліметінше, 2020 жылы Қазақстандағы жалпы ішкі өнімнің 2,8 пайызы креативті индустрияға тиесілі болған. Ал әлем елдерінің креативті даму деңгейіне баға беретін Ғаламдық инновация индексінің (Global Innovation Index) өткен жылғы рейтингінде Қазақстан 77-орынға жайғасыпты. Халықаралық сарапшылар еліміздегі креативті қызметтің жекелеген түрлерінің даму қарқынын төмен бағалаған.
Халықаралық бәсекеге сай келіп, экономиканы әртараптандырудағы креативті индустрияның мол мүмкіндігін пайдалануға Президент Қасым-Жомарт Тоқаев баса назар аударып келеді. Өткен жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Қасым-Жомарт Кемелұлы бірқатар министрлікке креативті экономиканы дамытудың тетігін қарастыруды тапсырғаны есімізде. Мемлекет басшысы биылғы Жолдауында да креативті индустрияны қолға алуды Үкімет мүшелерінің есіне қайта салып, сарапшыларымен бірлесіп, жыл соңына дейін салаға серпін берудің нақты іс-шарасын ұсынуды міндеттеді. Бұл шаралар аясында елімізде креативті индустрияны қолдау қорын ашу мүмкіндігін қарастыру жайы да сөз болған.
Дегенмен осы уақыт аралығында Президенттің Жолдауларынан туған міндеттерді жүзеге асыруға білек сыбана кіріскендерді көре алмадық. Биыл сәуір айында Үкімет кеңсесіндегі жауапты қызметін тастап, елдегі креативті экономиканы қолға алған Данат Жумин Президент тапсырмасын бұған дейін Мәдениет және спорт пен Ұлттық экономика министрліктері біріне-бірі ысырып келгенін айтқан. Дегенмен жұмысын ә дегеннен креативті экономикаға қырын қарағандарды сын тезіне алудан бастаған Данат Жуминнің креативті экономиканы дамытудың жобалық кеңсесі жетекшісі ретінде қазіргі бітірген бар шаруасы Үкімет қаулысымен Креативті экономиканы дамытудың 2025 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекіту ғана болып тұр. Алайда бұл тұжырымдаманың қабылдануымен елімізде креативті индустрия дамудың даңғылына түсіп кете қоймайтыны белгілі. Сондықтан Данат Жумин жетекшілік ететін кеңсе үшін креативті индустрияны дамыту мәселелерін шешумен бірге қазақстандық шығармашылық қауымды шетелдік аренада таныту, сол арқылы олардың табыс табуын қамтамасыз ету де басты мәселеге айналғалы тұр.
Креативті индустрияны дамыту мәселесінде өзгелерге үлгі болғысы келген Алматы қаласында биыл ақпан айында Креативті индустриялар басқармасы құрылған. Алайда атауының өзі құлақты елең еткізген мекеме жұмысынан айтарлықтай тың шешім мен ерекше идеяны байқай алмадық. Керісінше, басқарма баршаға таныс сүрлеуге түскен онлайн платформаның контентін толықтыру, бірнеше миллион теңгелік форумдар өткізу, танымал блогерлерді шақырып, имидждік материалдарға миллиондап қаржы бөлу сынды ескі әдістерден ары аса алмаған.
Осылайша, ел экономикасындағы креативті индустрияның үлесін арттырудағы алғашқы қадамымыз жобалық кеңсе мен әкімдікке қарасты басқарманы құрудан ары аспады. Ал олардың жұмысын жандандырып, шығармашылық еңбекпен табыс табуға ниеттілерді қолдау шараларына лайықты көңіл бөлінбей келеді. Сарапшылар да креативті индустрияны дамытуды ақыл-ой еңбегімен айналысатындарды жан-жақты қолдау керек деген пікірде. Қазақ ұлттық өнер университеті жанындағы колледж оқытушысы, суретші Бейбіт Әсемқұл мемлекет шарапатын шын лайықтылардың сезінуі креативті индустрияны табысты ететінін айтады.
– Мемлекет шығармашылық жұмысты экономиканы дамытудың бір тетігі ретінде қарастырып, оған қолдау жасаса, оның өтеуі нәтижелі боларына сенемін. Өзім Нұр-Сұлтан қаласында арт-зертхана үлгісінде қызмет ұсынып, жастардың шығармашылық қуатын таныта алатын орын ашқым келеді. Осы идеямды жүзеге асыру үшін мемлекет тарапынан қолдау күтемін.
Негізінен, креативті индустрия өкілдерін қолдау көрсетуде мейлінше ашықтықты қамтамасыз етіп, озық идея авторларына ғана мүмкіндік берілуі керек деп ойлаймын. Сонда ғана шығармашылық әлеуеті бар өзге таланттардың сеніміне ие болуға болады, – дейді Бейбіт Әсемқұл.
Креативті индустрияны бизнестің бір түрі деп қарасақ, оған қаржы құйып, қажыр-қайратты жұмсалғанда ғана қайтарымы ойдағыдай болатыны түсінікті. Әйтсе де, танымал продюсер Есен Елеукен креативті индустрияда табысты болу жеке адамның қарым-қабілетімен байланысты екенін айтады.
– Дәл қазір дамыған елдермен шығармашылық әлеуетімізбен ғана иық теңестіре аламыз. Бізде сатира, әзіл саласында өздерін ТМД кеңістігінде мойындатып жүрген әзілкештер бар. Жақсы жобаларды қолға алып, ізденісте жүрген сықақшылар да жеткілікті. Әйтсе де, олардың өз «өнімдерін» табыс көзіне айналдыруына маркетингтік, менеджменттік қырлары жетіспей жатыр.
Негізінен, креативті индустрияның «тауары» – ақыл-ойдың жемісі. Ал мұнда ең құнды нәрсе идея екенін ұмытпауымыз керек. Сол себептен елімізде креативті индустрияны дамытуды идеялар кеңесі сияқты бір дүниені құрумен бастаған жөн, – дейді Есен Елеукен.
