Елдің дамуы туралы айтқанда өңірлердің әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштерінің де түзелуі назардан шет қалмауы керек. Әйтсе де, соңғы жағдайлар аймақтардың даму деңгейінің әрқилы екенін көрсетті. Әсіресе, бюджетке миллиардтап табыс әкелетін шикізаттық өңірлер қазынадан қаржы қарастыру кезінде халық санының аздығынан қағажу көреді. Осыдан барып республиканың кей өңірлерінде шешімін күткен әлеуметтік мәселелер ушыға түсті де соңы «қаңтар трагедиясымен» аяқталды.
Сондықтан Президент Үкіметтің жаңадан жасақталған құрамына ә-дегеннен аймақтардың даму деңгейін бір арнаға түсіруді тапсырды. Шынында, елдің батысы мен шығысындағы, оңтүстігі мен солтүстігіндегі миллиондаған жұртшылықтың тұрмыс жағдайын, өмір сүру сапасын теңестіру мүмкін бе? Бұл сауал дәл қазір Министрлер кабинетінің су жаңа мүшелерінің алғашқы қадамынан жылт еткен жақсылық күткен әрбір қазақстандықтың көкейінде жүр.
Елімізде өңірлерді дамыту мәселесі тәуелсіздік алғаннан бері күн тәртібінен түскен емес. Сөйте тұра, сол аралықта республиканың барлық аймағындағы әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштер түзеліп кетті деп айту қиын. Жасыратыны жоқ, мемлекет тарапынан әуелі ауылды елді мекендерді, кейіннен шағын қалаларды дамыту бағдарламалары бірінен соң бірі қабылданды. Дегенмен көпжылдық бағдарламалардың нәтижесі көпшілік күткендей болмады. Өңірлердің әлеуметтік-инженерлік инфрақұрылымын жетілдіруді мақсат еткен «Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғыртудың 2011-2020 жылдарға арналған» бағдарламасы мен «Ақбұлақ», «Қолжетімді баспана» сияқты бағдарламаларды жүзеге асыруға 2 триллион теңге бөлініпті. Соның өзінде өңір тұрғындарының жағдайы жақсарып кете қоймады. Оның басты себебі ретінде аймақтарда аталған бағдарламаларды іске асыруға қазынадан қаржы бөлудегі теңсіздікті атауға болады. Мемлекет басшысы да мұнда көп жағдайда халықтың нақты сұранысынан бұрын әкімнің «атақ-абыройы» көп нәрсені шешіп кететінін ашық айтты. Аймақтардың бюджетін қалыптастырудағы теңсіздіктің салдарынан республикада ішкі көші-қон қарқын алды. Жайлы тұрмыс іздеген мыңдаған отандасымыз ірі мегаполистерге, облыс орталықтарына қарай ағылды. Нәтижесінде, тұрғындарының қатары сиреген өңірлерде қордаланған әлеуметтік мәселелер одан ары ушығып, оны шешу кейінге қалдырылды. Парламент Мәжілісінің депутаты Ерлан Саировтың пікірінше, елдегі экономикалық саясаттың нәтижесі әр азаматтың өмір сүру сапасын жақсартудан көрінуі керек.
– Территорияларды дамыту – мемлекеттегі экономикалық саясаттың басты бағытына айналуы керек. Қазақстанда көп жағдайда бюджет қаржысы ірі мегаполистер мен жекелеген облыс орталықтарынан ары аспайды. Ал кейбір аймақтар әлі күнге ірі инвестицияға зәру.
Бюджет қаржысын бөлудегі өңіраралық айырмашылықты былай қойғанда бір өңірдегі қала мен ауылдың әлеуметтік-экономикалық жағдайында алшақтық байқалып жатады. Сондықтан Мемлекет басшысы айтқандай, қоғамдағы әлеуметтік әділдік аймақтардың әлеуметтік-экономикалық стандарттарына көңіл бөлгенде ғана орнайды, – дейді Ерлан Саиров.
Шынында, әуелі орталыққа деген көзқарас көп мәселені шешудің тетігі ретінде қазына қаржысын қарастыратын аймақтардағы жағдайды одан ары қиындата түскені баршаға белгілі. Қай істе болмасын Үкіметке алақан жаятын дотациялық өңірлерді былай қойғанда бюджеттің доноры саналатын аймақтардағы бүгінгі әлеуметтік-экономикалық жағдай мәз емес. Мәселен, елдің оңтүстік өңірлерімен бірге Маңғыстау облысында да жыл санап туу көрсеткіші артқанымен, аймақта жаңа жұмыс орындарын құру ісі алға басар емес. Салдарынан өңірлердегі жұмыссыздардың саны ұлғая түскен. Атырау облысында да шешімі қазына қаржысына қарап тұрған мәселелер жеткілікті. Ен байлықтың үстінде тұрып, «шықпа жаным, шықпаның» күйін кешіп жатқандарын тұрғындардың өздері де жаңа жылдың алғашқы күніндегі митинг кезінде айтты. Сол жолы өз қолы өз аузына жеткен өңірлерде әлеуметтік мәселелерді шешуде, инженерлік-инфрақұрылыммен қамтамасыз етуге қаржы тапшылығы қол байлау екендігі де сөз болды. Қаржы сарапшысы Шолпан Әйтенованың айтуынша, қазынаға қыруар пайда әкелетін өңірлердің әуелі өздерін жарылқай алмауының өзіндік себебі бар екен.
– Донорлық өңірлердің бюджет қалыптастыру кезде басымдыққа ие болу мәселесі көптен бері айтылып жүр. Бірақ бұл жүйе өзге дотациялық өңірлерге бөлінетін қаржының қысқаруына әкеп соғатындықтан, оны тиімді деп айта алмаймын. Яғни, баланс сақталмайды.
Негізінен өңірлерге республикалық бюджеттен қаржы қарастырудың өз параметрі бар. Соған сай ең әуелі облыстағы немесе мегаполистегі халық санына баса назар аударылады. Сәйкесінше, қаржы да дәл осы пропорциямен бөлінеді. Ал біздегі донорлық өңірлердегі халық саны көп емес. Салдарынан қаржы да аз бөлінеді. Бұл ондағы әлеуметтік мәселелерді шешуге қолбайлау болады. Сондықтан да жергілікті билікке қаржыны игеруде мейлінше халықтың сұранысын ескерген жөн. Бір сөзбен айтқанда, бюджетаралық қатынас пен қаржыны басқару жүйесіне жаңаша көзқарас керек, – дейді Шолпан Әйтенова.
Бюджеттен қаржы бөлудегі мұндай тенденция өңірлердегі көптеген мәселені күрделендіре түскендей. Әсіресе, қазына қаржысының жартысынан көбі жұмсалатын әлеуметтік саладағы өңірлер арасындағы теңсіздік таңғалдырады. Ресми дерек бойынша, 2019 жылы Жамбыл облысындағы орта мектептің әр оқушысына жұмсалатын шығынның көлемі 676 мың теңге болған. Ал Солтүстік Қазақстан облысында бір оқушының білім алуына орта есеппен 114 мың теңге бөлінген. Сол секілді елордадағы халықтың жан басына шаққандағы денсаулық сақтауға арналған шығыны 105 мың теңге деп есептелсе, бір маңғыстаулықты сапалы медициналық қызметпен қамтамасыз етуге бар болғаны 43 мың теңге жұмсалады екен. Осыған қарап-ақ өңір бюджетін қалыптастырудағы жан басына қаржыландыру принципінің кейбір өңірлердегі білім беру, денсаулық сақтау салаларындағы сапаға да ықпал ететінін көруге болады. Сайып келгенде, бұл фактор бір республиканың аумағында тұрса да, өзге өңір тұрғынындай сапалы қызмет ала алмағандардың наразылығына себеп болуы бек мүмкін.
Экономист Мақсат Сералы аймақтардың даму динамикасын ілгерілетуде өңірлердің экономикалық әлеуетін мейлінше молынан пайдалануға болатынын айтады.
– Бізде әр өңірдің перспективасы мен әлеуеті әртүрлі. Кейбір өңірлердің экономикалық тиімділігі ірі өндіріс ошақтарына негізделген. Ал аграрлы аймаққа жататын оңтүстікте ауыл шаруашылығы саласының бар мүмкіндігі қолданылмай келеді. Өйткені қарапайым шаруалар ауыл шаруашылығын қолдауға арналған мемлекеттік бағдарламаларға қатыса алмайды. Екінші деңгейлі банктер арқылы жеңілдетілген несиеге қол жеткізетіндері некен-саяқ. Салдарынан ауылдық елді мекендерде жаңа жұмыс орындарын құру мүмкін болмайды. Ауыл өз алдына, бізде тұтас бір қаланың тұрғындарын жұмыспен қамти алатын өндіріс ошақтары жоқ. Сондықтан бізде өңірден мегаполиске қоныс аударушылар көп. Өңір тұрғындарының саны азайған сайын оған бөлінетін бюджет қаржысы да кеми түседі. Ал оның салдары қалай болатын белгілі, – дейді экономист.
PS.
Әлбетте, өңірлердің бюджетін қалыптастыру белгілі бір заңдылыққа сай жүзеге асатыны түсінікті. Алайда «қаңтар трагедиясы» бұл заңдылықтарды қайта қарауға шақырады. Тапқанын қазынаға құйып, ал одан қаржы алуға келгенде түрлі кедергі тап болатын донорлық өңір тұрғындарының уәжі негізсіз емес. Сол секілді халық санының аздығынан әлеуметтік жағдайын оңалта алмай теңсіздік көргендердің де жанайқайын түсінуге болады. Демек, барша қазақстандық Президент тапсырмасына сай, бюджетаралық қатынасты реттеудің реформалық пакетін әзірлеуге кіріскен Үкіметке үлкен үмітпен қарайды.
