«Ел аман, жұрт тыныш болсын!»... Қолын жайып, тілек тілеген ағайын үшін осылай аяқталатын ізгілікті батаның түйінді мәнін осы уақытқа дейін жете түсіне бермеген болармыз. Кешегі қаңтар оқиғасы бізге осы екі ауыз сөздің мағынасын терең түсіндіріп кетті. Амандық пен тыныштықтың қадірін ұғындық. Ендеше бейбіт күнді батамен кестелеген бұл дәстүрді біз неге ұмытып барамыз? Көңіл аудармайтынымыз сондай, батаны отырыстардағы тілекпен, тойдағы тостпен, тіпті діндегі дұғамен шатастыратындар көбейді. Бүгінгі Ұлыстың ұлы мерекесінде «Бата беру» дәстүрін бір түгендеп алғанымыз да дұрыс-ау!
Бата – этикалық-моральдық тәрбие құралы
Жазба және халық ауыз әдебиеті деректеріне сүйенсек, Наурыз батасының мазмұны сол дәуірдің, сол қоғамның сипатына сай қалыптасқан. Наурызды төл мерекесі ретінде тойлайтын шығыс халқының қайсысы болмасын, бұл мерекеде бата-тілек айтуға ерекше мән берген. Бата беру, тілек тілеудің мақсаты – жыл басын ізгі ниетпен, жақсы көңілмен қарсы алып, тыныштық, молшылық тілеу, татулық-бірлік тілеу арқылы адамдардың реніші болса бір-бірін кешіріп, осы арқылы адамдар арасындағы этикалық-моральдық қатынастарды реттеу. Ол – былайша айтқанда, тәрбие құралы. Осы бағытта ұзақ жылдар зерттеу жасап жүрген ғалымдар бұл дәстүр ғасырлар тереңінен жалғасып келе жатқанын айтады.
«XI ғасырда жазылған Омар Хаямның (1048 ж. Нишапур – 1112 ж. Мерв) Nowruz naman атты жазбасында парсы патшаларының күн мен түннің теңелуінен басталатын жаңа күн, жаңа жылды сән-салтанатпен қарсы алып, сарай салтанатына сай сауық жасап, халықты құттықтауы туралы деректер жазылған. Құттықтау – біздің дәстүрлі танымда бата-тілек. «Бабырнама» жазбасында 1504 жылдан 1506 жылға өтетін Наурыз мерекесі Бабыр өз әскерімен Гумал өзенінің бойында Дашта жазығындағы Газниге барар жолындағы сапарына тура келген. Бабыр осы жерде мерекелік дұға оқып, «газал» (бата-тілек) айтқандығы жазылған. Бұл туралы 1993 жылы М.Сальенің жасаған тәржіма нұсқасымен Ташкент қаласында басылып шыққан «Бабур-наме. Записки Бабура» кітабынан көруге болады», – дейді әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, этнограф Тәттігүл Қартай.
Профессордың айтуынша, Міржақып Дулатұлы 1917 жылы 9 наурызда (ескі Юлиан күнтізбесі бойынша Наурыздағы күн мен түннің теңелуі 9 наурызға сәйкес келген) «Қазақ» газетінде жариялаған «Жылға тілек» жазбасында:
«Жаңа жылда жаңа тілек тілейік, Ескі жылды ескере де жүрелік,Кеп жүрмесін қайта айналып түнеріп,Көзің жасты, көңілің қаяу Алашым!.....Бүгін халықтың қуанышы кең күні,Күн менен түн – таразының тең күні.«Құт-береке болмаса екен кем күні»Деп тілейік, қолың жай-ау Алашым!» – деген өлең жолдары Наурыздағы тілек, бата ретінде жазылған. Ал жалпы, қазақ халқының ауызша жеткен деректерінің қатарында Наурыз батасының түрлері өте көп. Бата мазмұны – батагөй қариялардың сөзуарлығының, шешендігінің айғағы.
«Мағжан Жұмабаев «Наурыз» атты жазбасында Наурыздағы ғұрыптық ас наурызкөже ішілген соң жиналған қауымның: «Ауыз ақтан арылмасын, қызылды уақытымен көрсетсін, жас құтты болсын!», – деп бата беріп тарқасқанын жазған. «Қызылды уақытымен көрсетсін», – деп бата қылғанда, алдағы жылдағы соғымға жеткізсін деп, ниет қылғаны», – дейді этнограф Тәттігүл Қартай.
Жалпы, Наурыз мерекесін тойлаумен қатысты көптеген ғұрыптар қоғамдағы өзгерістерге сай жойылып кеткен. Мәселен, жұртымызда Ұлыстың ұлы күнінде шырақ жағу, оттан секіру, моғал ошақ қазу, төрткөз итті өлтіру, Қайраханды көшіру, шеке асу сынды тағы да басқа көптеген ғұрыптар болған. Ал Наурыздағы бата беру – еш жойылмай, атадан балаға мирас болып жеткен құндылық. Тек бата шыққан дәуірінің оқиғасына сай, мазмұны өзгеріп отырған. Қайсысын алып талдасақ та, бата-тілекте өсіп өркендеу, бірлік пен татулық жатыр.
Ұлттық саясаттың бір бөлшегіне айналуы тиіс
Қазақта «Бата беру» салты – ықылымнан келе жатқан дәстүрдің ажырамас бір бөлшегі. Әлемді дүркіреткен Көк түркінің заманында біздің ата-бабаларымыз атқарған бұл ғұрып – иерархиялық мәнге ие болған. Оған қоғамдық-әлеуметтік, отбасылық-тұрмыстық сипат тән. Қазақ күзге соғым сойса да, көктемде наурыз көже ішсе де батасыз іс қылмаған. Өмірінде қандай игі істер мен қуаныштар болмасын батамен бастап, батамен аяқтаған. Шаңырағындағы берекетін, дастарханындағы несібесін түгендегенде де, перзент сүйіп, оның қуанышына шашылғанда да, Ұлыспен бірге ұлы тойда жолыққанда да – батаның орны ерекше болған. Сан мыңдаған ғасырлар өтсе де, бұл рәсімнің біздің ұлттық санамызда терең орнығып, түбегейлі ұмыт болып кетпей келе жатқаны сондықтан. Өлкетанушы, этнограф ғалымдар соңғы жылдары «Бата беру» салтының тек той-томалақтар мен қоғамдық шараларда ғана ресми сипатқа көшіп бара жатқанына қатты алаңдаулы.
«Осы күндері кейбір жерлерде мәні кете бастағанмен біле-білген адамға батаның орны бөлек. Керек десе бұрынғылар кез келген адамға бата бергізбеген. Бұл өмірден көрген-түйгені көп, халықтың, сол әулеттің басынан кешкен оқиғаларын, тұлғаларын терең білетін, салт-дәстүрімізді құрандай қастерлеп бағалайтын, елге сыйлы ақсақалдарға бата бергізген. Сол ақсақалдың тілегі мен жарылған жүгерідей аппақ көңілінен шыққан сөздерді ерекше құрметтеген. Кезінде сондай сұңғыла қариялардан бата алғандар өз өмірінде қол жеткен жетістіктерін сол киелі сөздің құдыреті деп есептеген. Сондықтан да оны ұмытпай дамыта беру, ұрпақ жадына тоқи бері негізгі парызымыз болмақ», – дейді Маңғыстау облыстық музейінің ғылыми қызметкері, өлкетанушы Отыншы Көшбайұлы.
Ғалымдардың айтуынша, бата дегеніміз – адам өмірінің бақытын жандыратын алтын шамшырақ сөздігі. «Күн сәулесі түспеген қараңғылыққа, сөз сәулесі түседі» деген бар. Ендеше, бата осы сәуленің көзі, ізгіліктің нұры. Ол тек адамдар тобының немесе отбасылық-тұрмыстық ғана емес, әлеуметтік-қоғамдық ауқымда да үлкен рөлге ие. Осыны дұрыс түсіндіре білер болсақ, бүгінгі ұрпаққа оның шынайы мәнін жеткізуге болады. Ол үшін бұл мәселеге мемлекеттің де назарын бұрған жөн.
«Ұлттық рухты дәріптеу – батадан басталып, батамен аяқталуы керек. Өкінішке қарай, бүгінгі жаһандану дәуірінде бұрынғы салт-дәстүрімізді ұмытып бара жатқан артымыздан ерген ұрпаққа бата алу дәстүрін насихаттау жағы кемшін. Ендеше, бүгінде еліміз жаңа бір даму белесіне иек артып отыр ғой. Сонда ұсынылып отырған бастамалар мен өзгерістер қатарында ұлттық саясатты да алдыңғы орынға шығармасқа. Бізге ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрімізді мемлекеттік бағдарлама деңгейінде жүзеге асырған жөн. Ол мемлекеттік атрибуттың бір бөлшегіне айналуы керек. Мәселен, айталық, Президенттің, депутаттардың немесе өзге де қызметкерлердің «Ант беру» рәсімі секілді, оларға «Бата беру» рәсімін де енгізгеннің артығы жоқ. Неге қызметіне енді кіріскен немесе аяқтаған тұлғаларға елге сыйлы, қоғамға танымал қарияға бата бергізбеске? Бұл әлем алдында да Қазақстан Республикасын ерекшелеп тұрар еді. Бір сөзбен айтқанда, «Бата беру» рәсімін заманауи ұлттық саясаттың құрамдас бөлігі етіп орнықтыруға тиіспіз», – дейді Қазақ әдет-ғұрып, салт-дәстүр академиясының академигі, этнограф жазушы, Мемлекеттік «Мәдениет үздігі» сыйлығының иегері Болат Бопайұлы.
Академиктің айтып отырған сөзінің жаны бар. Жаугершілік замандарда батырларымыз батамен жауға шапқан, хандарымыз батасыз құрылтай өткізбеген. Өйткені бата дегеніміз, ол – көптің рұқсаты. Сол көптің сөзін ортадағы сыйлы бір адам орындаушыға, жауапкершілікті мойнына алушыға жеткізген, жолдаған. Сол сияқты жауапкершілікті өз еркімен мойнына алғысы келіп, рұқсат сұрағысы келген адам бата сұраған. Мұнда үлкен мән, үлкен тәрбие жатыр.
Бата – дұға емес
Расында да, көңіл аудармайтынымыз сондай, батаны отырыстардағы тілекпен, тойдағы тостпен немесе тіпті діндегі дұғамен шатастыратындар көбейді. Бата беру дәстүрі нашарлап кетті. Мәселен, мейрамханалардағы той үстінде ас үлкені – ет желініп болған соң, сол жердегі ішімдік ішіп отырған үлкендердің бірі бата беріп жатады. Мұндай әрекет бұл рәсімнің қадірін қашырып, мағынасын жоғалтып жіберді. Батаның соған дейінгі тілектерден айырмашылығы болмай қалды.
«Расында да «Бата беру» рәсімін кез келген жерге тықпалай берген дұрыс емес. Сосын, тойда мүмкіндігінше ішіп отырған адамнан бата сұрамаған дұрыс. Шындығында, ондай үлкен жиындарда үйдегі дастарқан басында берілетін ас батасын бермесе де болады. Оның үстіне, ол ішкен адамның шала-пұла, сасқаннан айта салатын батасы болса. Біз қызмет көрсетуші болғандықтан той иелері нұсқаған адамнан бата сұраймыз. Бірақ дұрысы, тойларда батаны асқа емес, тек қана той иелеріне, жастарға, сүндеттелген балаға және тағы басқаларына берген дұрыс. Онда да сол үшін бір адамды алдын ала таңдап, ертерек хабарлап тойға шақыру қажет. Ол той иесіне мүлдем қатысты болмаса да, сол өңірдегі халыққа танымал адам болуы мүмкін. Яки, «арнайы қонақ» деген жаңашылдықты енгізу қажет. Садақаға арнайы молда шақырған секілді, ұлттық дәстүрімізді мақсатты түрде насихаттау үшін ештеңеден аянбай, «арнайы қонаққа» төрімізден орын бергеннің несі сөкет? Ондай кісі, әрине ішпейтін, жұртқа үлгі бола алатын, «пікір лидері» сияқты адам болуы керек», – дейді асаба Таңат Досымбек.
Бата туралы сөз еткенде кезігетін тағы бір мәселе – оның діни рәсімдерде жасалатын дұғамен шатастырылуы. Шындығында да, «бата» сөзі – арабтың «фатиха» деген сөзінен шыққан. Оны қазақшалап «батиха» деп те және бата сөзін кіші синонимі етіп те қолданып жүрміз. Бірақ сөздік тұлғасы ұқсас болғанымен, мәндік тұлғасында мүлдем ұқсастық жоқ. Өйткені дұға жасау – Жаратқанға жалбарыну, иланым, сенім деңгейіндегі жеке бастың шаруасы. Дұғаны бір адам өзі үшін де, мүдделес жандар топ болып бірге бір мезгілде ортақ мүдде үшін де жасай береді. Ал батаны тек қана бір адам береді. Оның дінмен ешқандай шатасы жоқ. Ол бата беруші адамның көпшілікке немесе белгілі бір адамдарға беретін батихасы, ризашығы, тілектестігі.
«Расында да қазақ жеріне ислам дінімен бірге жеткен оның канондары жергілікті дәстүрмен, ғұрыппен біте қайнасып кетті. Сонда да болса, олар оның орнын алмастыра алмады. Керісінше, толықтырып тұр. Осы ретте, дінді де, дәстүрді де шала түсінетіндер, көп ретте дұға мен батаның арасын шатастырып жатады. Батаға ұқсас рәсім арабтарда да, тек арабтарда ғана емес, басқа ұлттарда да бар. Бірақ ол әр елдің өзіне тән менталитетіне сай сәл өзгешерек орындалады. Мәселен, шығыс халқында ол, жауға шабар алдындағы сәтті мысалға алсақ, дұғаға, яки бір-бірімізді тастамаймыз, ақырына дейін барамыз деген Алла алдындағы анттасуға, бір-біріне серт беруге көбірек ұқсайды. Ал бізде тілекке, рух беруге сәйкес келеді. Екеуінде де бір сипат – рухтану. Олар оны тікелей Құдайға бағыштап жасаса, бізде Ұлыстың үлкені жаратушы мен жаралғандардың арасында дәнекер болады. Бұл қазақтың бір-біріне деген бауырмалдық қасиетінен туған дүние», – дейді теолог Сағадат Дүйсекеев.
Иә, Ұлыстың ұлы күні келе жатыр. Бұл – тоба танытқан қазақтың тілек тілейтін уақыты. Ал тілектің үлкені – бата. Дегенмен бата беру дәстүрінің өзгеріп, батаның мәнін білмейтіндер қарасы аз емес екені өкінтеді. Сондықтан Ұлыстың ұлы күні қарсаңында азаматтардың батаға мұқият болғанын біз де тіледік.
«Осы күндері кейбір жерлерде мәні кете бастағанмен біле-білген адамға батаның орны бөлек. Керек десе бұрынғылар кез келген адамға бата бергізбеген. Бұл өмірден көрген-түйгені көп, халықтың, сол әулеттің басынан кешкен оқиғаларын, тұлғаларын терең білетін, салт-дәстүрімізді құрандай қастерлеп бағалайтын, елге сыйлы ақсақалдарға бата бергізген. Сол ақсақалдың тілегі мен жарылған жүгерідей аппақ көңілінен шыққан сөздерді ерекше құрметтеген. Кезінде сондай сұңғыла қариялардан бата алғандар өз өмірінде қол жеткен жетістіктерін сол киелі сөздің құдыреті деп есептеген. Сондықтан да оны ұмытпай дамыта беру, ұрпақ жадына тоқи бері негізгі парызымыз болмақ», – дейді Маңғыстау облыстық музейінің ғылыми қызметкері, өлкетанушы Отыншы Көшбайұлы.
Ғалымдардың айтуынша, бата дегеніміз – адам өмірінің бақытын жандыратын алтын шамшырақ сөздігі. «Күн сәулесі түспеген қараңғылыққа, сөз сәулесі түседі» деген бар. Ендеше, бата осы сәуленің көзі, ізгіліктің нұры. Ол тек адамдар тобының немесе отбасылық-тұрмыстық ғана емес, әлеуметтік-қоғамдық ауқымда да үлкен рөлге ие. Осыны дұрыс түсіндіре білер болсақ, бүгінгі ұрпаққа оның шынайы мәнін жеткізуге болады. Ол үшін бұл мәселеге мемлекеттің де назарын бұрған жөн.
«Ұлттық рухты дәріптеу – батадан басталып, батамен аяқталуы керек. Өкінішке қарай, бүгінгі жаһандану дәуірінде бұрынғы салт-дәстүрімізді ұмытып бара жатқан артымыздан ерген ұрпаққа бата алу дәстүрін насихаттау жағы кемшін. Ендеше, бүгінде еліміз жаңа бір даму белесіне иек артып отыр ғой. Сонда ұсынылып отырған бастамалар мен өзгерістер қатарында ұлттық саясатты да алдыңғы орынға шығармасқа. Бізге ұлттық әдет-ғұрып, салт-дәстүрімізді мемлекеттік бағдарлама деңгейінде жүзеге асырған жөн. Ол мемлекеттік атрибуттың бір бөлшегіне айналуы керек. Мәселен, айталық, Президенттің, депутаттардың немесе өзге де қызметкерлердің «Ант беру» рәсімі секілді, оларға «Бата беру» рәсімін де енгізгеннің артығы жоқ. Неге қызметіне енді кіріскен немесе аяқтаған тұлғаларға елге сыйлы, қоғамға танымал қарияға бата бергізбеске? Бұл әлем алдында да Қазақстан Республикасын ерекшелеп тұрар еді. Бір сөзбен айтқанда, «Бата беру» рәсімін заманауи ұлттық саясаттың құрамдас бөлігі етіп орнықтыруға тиіспіз», – дейді Қазақ әдет-ғұрып, салт-дәстүр академиясының академигі, этнограф жазушы, Мемлекеттік «Мәдениет үздігі» сыйлығының иегері Болат Бопайұлы.
Академиктің айтып отырған сөзінің жаны бар. Жаугершілік замандарда батырларымыз батамен жауға шапқан, хандарымыз батасыз құрылтай өткізбеген. Өйткені бата дегеніміз, ол – көптің рұқсаты. Сол көптің сөзін ортадағы сыйлы бір адам орындаушыға, жауапкершілікті мойнына алушыға жеткізген, жолдаған. Сол сияқты жауапкершілікті өз еркімен мойнына алғысы келіп, рұқсат сұрағысы келген адам бата сұраған. Мұнда үлкен мән, үлкен тәрбие жатыр.
Бата туралы сөз еткенде кезігетін тағы бір мәселе – оның діни рәсімдерде жасалатын дұғамен шатастырылуы. Шындығында да, «бата» сөзі – арабтың «фатиха» деген сөзінен шыққан. Оны қазақшалап «батиха» деп те және бата сөзін кіші синонимі етіп те қолданып жүрміз. Бірақ сөздік тұлғасы ұқсас болғанымен, мәндік тұлғасында мүлдем ұқсастық жоқ. Өйткені дұға жасау – Жаратқанға жалбарыну, иланым, сенім деңгейіндегі жеке бастың шаруасы. Дұғаны бір адам өзі үшін де, мүдделес жандар топ болып бірге бір мезгілде ортақ мүдде үшін де жасай береді. Ал батаны тек қана бір адам береді. Оның дінмен ешқандай шатасы жоқ. Ол бата беруші адамның көпшілікке немесе белгілі бір адамдарға беретін батихасы, ризашығы, тілектестігі.
«Расында да қазақ жеріне ислам дінімен бірге жеткен оның канондары жергілікті дәстүрмен, ғұрыппен біте қайнасып кетті. Сонда да болса, олар оның орнын алмастыра алмады. Керісінше, толықтырып тұр. Осы ретте, дінді де, дәстүрді де шала түсінетіндер, көп ретте дұға мен батаның арасын шатастырып жатады. Батаға ұқсас рәсім арабтарда да, тек арабтарда ғана емес, басқа ұлттарда да бар. Бірақ ол әр елдің өзіне тән менталитетіне сай сәл өзгешерек орындалады. Мәселен, шығыс халқында ол, жауға шабар алдындағы сәтті мысалға алсақ, дұғаға, яки бір-бірімізді тастамаймыз, ақырына дейін барамыз деген Алла алдындағы анттасуға, бір-біріне серт беруге көбірек ұқсайды. Ал бізде тілекке, рух беруге сәйкес келеді. Екеуінде де бір сипат – рухтану. Олар оны тікелей Құдайға бағыштап жасаса, бізде Ұлыстың үлкені жаратушы мен жаралғандардың арасында дәнекер болады. Бұл қазақтың бір-біріне деген бауырмалдық қасиетінен туған дүние», – дейді теолог Сағадат Дүйсекеев.
Иә, Ұлыстың ұлы күні келе жатыр. Бұл – тоба танытқан қазақтың тілек тілейтін уақыты. Ал тілектің үлкені – бата. Дегенмен бата беру дәстүрінің өзгеріп, батаның мәнін білмейтіндер қарасы аз емес екені өкінтеді. Сондықтан Ұлыстың ұлы күні қарсаңында азаматтардың батаға мұқият болғанын біз де тіледік.