Жеті атаны білу не үшін керек, әулетте қайталанып келе жатқан жағымсыз сценарийден қалай құтылуға болады, адамның өзін-өзі бір кездері ерлік жасаған не табысқа жеткен бабасына ұқсатуы қаншалықты маңызды – осы және басқа да мәселелер жөнінде тектанушы, халықаралық кәсіби родологтар лигасының Азия бойынша вице-президенті Әлия Сағымбаева айтып берді.– Әлия Нұрпақызы, әуелі тектану қандай ғылым және ол адамдарға қандай игілік әкеледі, сол туралы айтып беріңізші.
– Адам өзін-өзі өзгерту үшін, басындағы проблемаларын шешу үшін белгілі бір бағдарға жүгінеді. Кейбіреулерде оның мысалы – дін, енді бірінде – ақсақалдар, үшіншілерінде әжелер институты болды. Бұрын психологтердің функциясын осылар атқарды. ХХ ғасырдан бастап адамзат өміріне психология дендеп ене бастады. Кеңес үкіметі ыдырағаннан кейін батыс психологтері посткеңестік елдерді жан-жақты зерттеуге кірісті. Сондай бір мақсатпен бірде Мәскеу мемлекеттік университетінің психология факультетіне америкалық психогенетик Чампион Курт Тойч келіп, семинар өткізеді. Оған ресейлік ғалымдар – физика-математика ғылымдарының кандидаты Валерий Докучаев пен оның жұбайы, философия ғылымдарының кандидаты Лариса Докучаева қатысады. Екі физиктің адам өміріндегі маңызды уақиғалар ұрпақтарда қайталанатыны туралы ойы бір жерден шығып, ақырында ресейлік ғалымдар мұны бір ғылым саласы ретінде зерттей бастайды. Тектануды психология, генеалогия, физика және антропологияның тоғысуынан пайда болған ілім десек те болады. Оның ең негізгі құралы – генограмма. Ол қазақ шежіресіне қатты ұқсайды, айырмашылығы – генограммаға нағашылар да кіреді. Докучаевтардың бұл бағыты біздің елімізде жақсы дамыды. Өйткені кеңестік кезеңде тектілік мәдениетімізді қанша жоюға тырысқанымен, біздер шежіремізді ұмытпадық. Жеті атамызды түгендеп жүрдік. Тектану ілімінде біз әке-шешеміз бен ата-бабаларымыздың өміріне талдау жасаймыз. Талқылаймыз. Кейбір фактілерді дәлелдейміз. Ата-бабаларымыздың өмірінде болған келеңсіз оқиғалардың неге ұрпақтарында қайталанып жатқанын, оның қалай алдын алуға, құтылуға болатынын түсіндіреміз.
– Жағымсыз жайттар неліктен ұрпақтарда қайталануы мүмкін?
– Адам қатты психологиялық соққы алғаннан кейін оны емдеуге, жазуға, біртіндеп ұмытуға белгілі бір шаралар көмектеседі. Мәселен, адам қайтыс болғанда, дауыстап жоқтау айтады, марқұмның жетісіне, қырқына, жүзіне жиналады. Осылайша, адам ақырындап әлгі соққыдан ес жияды. 20-30-жылдардағы қуғын-сүргін, ашаршылық, кәмпескелеу кезінде мұның бірде-бірі ескерілген жоқ: дауыстап жоқтау айтуға қорықты, оған уақыт та жоқ, ұрпақты ойлау керек. Осылайша, сана қайғыны өңдей алмай қалды. Өңделмеген психологиялық соққы бейсанаға түсіп кетеді де, осыдан соң ДНҚ-да өзгерістер басталады, жаңа нейрондық байланыстар түзіледі. Олар қорқыныш, үрей түрінде көрініс табады. «Бай болу қауіпті», «Күйеуге шығу қауіпті, күйеуімнен айырылып қалуым мүмкін», «Балалы болу қауіпті, өліп қалуым мүмкін» деген секілді ұстанымдар осылардан келіп шығады. Тектану ілімінде осындай ауыр психологиялық жарақаттың көбіне үшінші ұрпақта оянатыны анықталып отыр.
Бірде маған бір кісі келді. Генограммасын сызып қарасақ, әулетінде анасы жағынан келетін тармақтардың бәрінде дерлік екі әйел алу немесе екі күйеуге тию кездеседі екен. Әрқайсысында әртүрлі себеппен, бірақ әйтеуір барлығында алғашқы неке бұзыла берген. Сондайда асықпай отырып, бұл ешқандай да тектің заңдылығы емес екенін, адам өзі қаласа және шындап жұмыс істесе, алғашқы некені сақтап қалуға болатынын түсіндіру керек. Әжеңіз екі рет күйеуге шықса, оның себебі – соғыс жылдары бала-шағаны асырау қиын болды, сол үшін ер-азаматтың етегінен ұстауға тура келді, бірақ бұл сіздің де міндетті түрде екі рет тұрмыс құратыныңызды білдірмейді. Адамдар осыны түсінгенде ғана бұған дейін өздігінен қайталанып келе жатқан тізбекті үзеді.
– Ал ата-бабаларыңның ерлік істерін, жақсы қасиеттерін біліп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, айтып жүру қаншалықты маңызды?
– Тектің күші, тектің қуаты – адам үшін мықты ресурс. «Мына атаң Берлинге жеткен, мына атаң соғыста тұтқынға түссе де рухы сынбай, аман-есен шыққан, мына әжең бес баламен жалғыз қалса да ошағының отын сөндірмей, ұл-қызын аяқтандырған» деген сияқты әңгімелер жай мақтан үшін емес, оны естіген ұрпақ та іштей «е-е-е, демек менің мына қасиетім атама ұқсаған екен ғой», «мен онда әжеме тартқан батыл болыппын» деу арқылы бойына қуат бітеді, сол ақпарат оның ішін үнемі жылытып жүретін отын болады. Ал бұл адамның ересек өмірінде өзіне сенімділігі, қандай да бір істі соңына дейін жеткізуі, алға ұмтылуында міндетті түрде жақсы жағынан ықпал етеді.
– Демек, ата-бабаларыңның кім болғанын, немен айналысқанын білу, жалпы, өз тегің туралы ақпарат – адамның ішінде жанып тұратын шамшырақ секілді ғой, иә?! Ол тұманда адастырмайды, боранда күйреп қалуымыздан қорғайды...
– Дәл солай. Тіпті, асыранды балаларға да тегі кім екенін айту керек. Бұл тұста мен батыстық тәсілді қолдаймын – не нәрседе де ашықтық маңызды, құпия жоқ. Бізде асырап алған баланың туыстары жайлы деректер заң бойынша құпия болып сақталады. Құпия адамның психикасына жаман әсер етеді. Ондай балалар бәрібір өзінің бөтен екенін сезіп жүреді. Ерте ме, кеш пе, бір кісі оның асыранды екенін жеткізгенде, бұл оның жан дүниесіне үлкен соққы болады. Кейде клиенттерім арасында да бала күнінде жаңа отбасыға келген адамдар кездеседі. Ондайда: «қайта сен қуан: жұртта бір әке, бір шеше бар болса, сенде екі әке, екі шеше бар. Бұл сенің кемшілігің емес, байлығың» деймін.
– Өзіңіз басы-қасында жүрген «Атамның аманаты» атты жобаңыз көп кісіні қуантып, алғысына ие болып жүр. Соғыста ұшты-күйлі жоғалған ата-бабалар жайлы деректерді табу, білу ұрпақтарына қалай әсер етеді?
– Менің алдыма келгендердің 80 пайызы – бір кездері атасы соғысқа кеткендер. Мен оларды үш санатқа бөлемін. Алғашқысы – «қаза тапты» деп қара қағаз келгендер. Екіншісі – хабар-ошарсыз кеткендер. Үшіншісі – аман-сау оралғандар. Осылардың ішіндегі ең күрделі жағдайда қалғандары – екінші санаттағылар. Олардың ұрпағы әлдебір белгісіздікті бастан кешеді. Кезінде жоғалған аталары жайлы тіс жарып айтуға болмады. Оның сатқын не сатқын емес екенін дәлелдейміз деп сол шақтағы үкімет те оған мұрша бермеді. Психологияда гештальт деген бағыт бар. Әлгі оралмай кеткен кісілердің ұрпағында сол гештальт жабылмай қалды. Осы мәселені зерттей келе мен әріптестеріммен «Атамның аманаты» атты қоғамдық бірлестік құрдым. Бүгінге дейін бізге 7 мыңнан аса тапсырыс түсті. Оның ішінде Қазақстаннан ғана емес, Ресей, Беларусь, Өзбекстан, Қырғыз Республикасынан көмек сұраушылар да көп болды. Біз волонтерлерімізбен бірге архивті ақтарамыз, жан-жақтағы мекемелерге сұрау тастаймыз, солайша әлгілердің 2 мыңдайының жауынгерлік тағдыры дәлелденді, яғни олар жайлы қандай да бір деректер табылды. 500-ден астамының жатқан жері анықталды. Кейде жауынгерлердің кейбірі «Контрреволюциялық қызмет» деген 58-баппен істі болғанын да көрдік. Ал ұрпақтары оны «Ерлік жасап қаза тапты» деген хабар болады деп күтіп отырады. Ондайда әлгі ақпаратты дұрыстап, түсіндіріп жеткіземіз. Бір қызығы, жаңағыдай айып тағылғандар, ұрпақтарынан сұрасаң, өте сауатты, білімді кісі болғандары белгілі болып жатады. Демек, олар қарсыласқан, соғыстағы әділетсіздікке төзбеген. Ата-текті зерттеуде осындай әрбір деталь маңызды.
– Әңгімеңізге рақмет!
– Ал ата-бабаларыңның ерлік істерін, жақсы қасиеттерін біліп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп, айтып жүру қаншалықты маңызды?
– Тектің күші, тектің қуаты – адам үшін мықты ресурс. «Мына атаң Берлинге жеткен, мына атаң соғыста тұтқынға түссе де рухы сынбай, аман-есен шыққан, мына әжең бес баламен жалғыз қалса да ошағының отын сөндірмей, ұл-қызын аяқтандырған» деген сияқты әңгімелер жай мақтан үшін емес, оны естіген ұрпақ та іштей «е-е-е, демек менің мына қасиетім атама ұқсаған екен ғой», «мен онда әжеме тартқан батыл болыппын» деу арқылы бойына қуат бітеді, сол ақпарат оның ішін үнемі жылытып жүретін отын болады. Ал бұл адамның ересек өмірінде өзіне сенімділігі, қандай да бір істі соңына дейін жеткізуі, алға ұмтылуында міндетті түрде жақсы жағынан ықпал етеді.
– Демек, ата-бабаларыңның кім болғанын, немен айналысқанын білу, жалпы, өз тегің туралы ақпарат – адамның ішінде жанып тұратын шамшырақ секілді ғой, иә?! Ол тұманда адастырмайды, боранда күйреп қалуымыздан қорғайды...
– Дәл солай. Тіпті, асыранды балаларға да тегі кім екенін айту керек. Бұл тұста мен батыстық тәсілді қолдаймын – не нәрседе де ашықтық маңызды, құпия жоқ. Бізде асырап алған баланың туыстары жайлы деректер заң бойынша құпия болып сақталады. Құпия адамның психикасына жаман әсер етеді. Ондай балалар бәрібір өзінің бөтен екенін сезіп жүреді. Ерте ме, кеш пе, бір кісі оның асыранды екенін жеткізгенде, бұл оның жан дүниесіне үлкен соққы болады. Кейде клиенттерім арасында да бала күнінде жаңа отбасыға келген адамдар кездеседі. Ондайда: «қайта сен қуан: жұртта бір әке, бір шеше бар болса, сенде екі әке, екі шеше бар. Бұл сенің кемшілігің емес, байлығың» деймін.
– Өзіңіз басы-қасында жүрген «Атамның аманаты» атты жобаңыз көп кісіні қуантып, алғысына ие болып жүр. Соғыста ұшты-күйлі жоғалған ата-бабалар жайлы деректерді табу, білу ұрпақтарына қалай әсер етеді?
– Менің алдыма келгендердің 80 пайызы – бір кездері атасы соғысқа кеткендер. Мен оларды үш санатқа бөлемін. Алғашқысы – «қаза тапты» деп қара қағаз келгендер. Екіншісі – хабар-ошарсыз кеткендер. Үшіншісі – аман-сау оралғандар. Осылардың ішіндегі ең күрделі жағдайда қалғандары – екінші санаттағылар. Олардың ұрпағы әлдебір белгісіздікті бастан кешеді. Кезінде жоғалған аталары жайлы тіс жарып айтуға болмады. Оның сатқын не сатқын емес екенін дәлелдейміз деп сол шақтағы үкімет те оған мұрша бермеді. Психологияда гештальт деген бағыт бар. Әлгі оралмай кеткен кісілердің ұрпағында сол гештальт жабылмай қалды. Осы мәселені зерттей келе мен әріптестеріммен «Атамның аманаты» атты қоғамдық бірлестік құрдым. Бүгінге дейін бізге 7 мыңнан аса тапсырыс түсті. Оның ішінде Қазақстаннан ғана емес, Ресей, Беларусь, Өзбекстан, Қырғыз Республикасынан көмек сұраушылар да көп болды. Біз волонтерлерімізбен бірге архивті ақтарамыз, жан-жақтағы мекемелерге сұрау тастаймыз, солайша әлгілердің 2 мыңдайының жауынгерлік тағдыры дәлелденді, яғни олар жайлы қандай да бір деректер табылды. 500-ден астамының жатқан жері анықталды. Кейде жауынгерлердің кейбірі «Контрреволюциялық қызмет» деген 58-баппен істі болғанын да көрдік. Ал ұрпақтары оны «Ерлік жасап қаза тапты» деген хабар болады деп күтіп отырады. Ондайда әлгі ақпаратты дұрыстап, түсіндіріп жеткіземіз. Бір қызығы, жаңағыдай айып тағылғандар, ұрпақтарынан сұрасаң, өте сауатты, білімді кісі болғандары белгілі болып жатады. Демек, олар қарсыласқан, соғыстағы әділетсіздікке төзбеген. Ата-текті зерттеуде осындай әрбір деталь маңызды.
– Әңгімеңізге рақмет!