Зейнетақы жүйесін үлкен сынақ күтіп тұр. «Атамекен» палатасының қуатты қарсылығы кесірінен жұмыс берушілердің қызметкерлер зейнетақысы жинағына қосатын 5% жарнасын енгізу ақыры 2024 жылға ысырылды. Бұған әйелдердің зейнеткерлік жасының уақытша төмендетілуі жамалып, зейнетақы саласына қомақты салмақ түскелі тұр. Салдарынан бүгінде зейнетке шығып жатқандардың өзі тым төмен зейнетақы тағайындалғанына шағымдана бастады. Бұл сала күйреуі мүмкін бе? Болашақ зейнеткерлерді не күтіп тұр?Тоқыраған салада жаңалық көп
Парламент «Кейбір заңнамалық актілерге мемлекеттік жастар саясаты мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын қабылдаудың ақтық кезеңіне шықты. Мәжіліс депутаттары оны толық мақұлдады. Құжатты жоғарғы палата қарауына алды. Атауы жастар туралы болғанымен, ондағы ірі жаңалықтардың басым бөлігі қарттарға қатысты. Мысалы, заң жобасына енгізілген нормаларға сәйкес, біріншіден, ең төмен базалық зейнетақы мөлшері ең төмен күнкөріс деңгейінің 70 пайызына жеткізіледі. Екіншіден, ең жоғары базалық зейнетақы мөлшері 120 пайызға дейін артуы тиіс.
Үшіншіден, әйелдер үшін зейнеткерлікке шығу жасы 2028 жылға дейін 61 жас деңгейінде қалдырылады. Бұрын олар 58 жастан зейнеткер атанатын. Алайда «Зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заң бойынша 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап, әйелдер үшін зейнеткерлікке шығу жасы жыл сайын 6 айға көтеріліп отырды. Нәтижесінде, бұл меже 2018 жылғы 1 қаңтарда – 58,5, 2019 жылы – 59, 2020 жылы – 59,5, 2021 жылы – 60, ал 2022 жылғы 1 қаңтарда 60,5 жасқа жетті. Аналар талабына құлақ асып, Президент тоқтатпағанда, бұл қарқынмен, 2027 жылғы 1 қаңтарда әйелдердің зейнетке шығу жасы ерлермен теңесіп, 63 жасқа жоғарылайтын еді.
Заң жобасындағы төртінші жаңалық – жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы жарналарын (ЖМЗЖ) енгізу 2024 жылға шегерілді. Әйтпесе, оны 2023 жылы қолданысқа енгізу жоспарланған. Депутаттардың байламынша, бұл дағдарыс қысқан күрделі заманда компаниялардың еңбекақы қорына түсетін жүктемені ауырлатпау үшін жасалды. Бұл ретте ЖМЗЖ бүкіл көлемі бірден жиналмайды: жарна ставкасын 2024 жылы 1,5%-дан бастап, 2028 жылға дейін 5%-ға бірте-бірте көтеру бекітілді.
«Атамекен» кәсіпкерлер палатасы осы тетіктен мүлдем бас тартуды талап етіп, қарсылығын жалғастырды. Бірақ Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі де қасарысып бағуда: жұмыс берушілер қосымша жарна қоспаса, онда болашақта тіпті өмір бойы еңбек еткен, жарна аударған жұмыскерлердің де зейнетақысы өте аз болады.
Жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы жарналары (ЖМЗЖ) – Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің жаңа құрауыш-компоненті. Ол туралы он жылдай сөз болды, қабылдата алар емес. Бастапқыда 2020 жылғы 1 қаңтарда күшіне мінуі тиіс еді. Алайда 2019 жылғы 26 желтоқсанда қабылданған, зейнетақымен қамсыздандыру заңнамасын түзеткен заңда 5%-дық ЖМЗЖ енгізудің жаңа датасы ретінде «2023 жылғы 1 қаңтар» белгіленді. Соған дейін Үкіметке бизнес өкілдерімен, сарапшылармен келісімді ортақ шешімге келу жүктелді. Әйткенмен, тараптар уағдаластыққа қол жеткізе алмаған көрінеді.
Зейнетақы жүйесіне сенім кеміді
«Атамекен» ҰКП төралқасының мүшесі, ұлттық палатаның Алматы қаласындағы өңірлік кеңесінің төрағасы Максим Барышевтің айтуынша, бизнес орта басқа жолды ұсынады: мемлекет кәсіпкерлерге жан-жақты қолдау көрсетіп, кәсібін дамытып, өркендетуге жағдай жасауы қажет, ал оның өтемі, қайтарымы ретінде жұмыскерлердің жалақысын арттыруды талап ете алады. Соның арқасында ресми түрде еңбек ететін азаматтардың БЖЗҚ-ға аударатын жарналары 5% емес, одан көпке ұлғаяды. Ал мемлекет тарапынан қамқорлық жасамай, жай ғана жарна аударуға міндеттесе, жұмыс берушілер қосымша шығыннан құтылу үшін не штат санын қысқартып, ұжымын аутсорсинг пен аутстаффинге шығарады немесе жалақының ресми бөлігін азайтып, қалғанын конвертпен, жасырын беруге көшуі мүмкін.
«ЖМЖЗ-ны енгізуге қарсымыз. Біз, жұмыс берушілер, қазірдің өзінде әртүрлі мемлекеттік қорлар мен бюджетке 6 түрлі жарна аударамыз. Жетіншісі қосылса, онда жарна-аударымдардың жиынтықты үлесі еңбекақы қорының 42 пайызынан асып кетеді. Президент 2019 жылы бұл тетікті кейінге ысырғанда, Үкіметке 2023 жылға дейінгі аралықта болашақ зейнеткерлер мен жұмыс берушілердің мүдделерін таразыға тең тартып, әртүрлі нұсқаны пысықтап, ортақ тоқтамға келуді тапсырған еді. Ортақ ымыраға келе алмадық», – деді ҰКП өкілі.
Ол зейнетақы жүйесінің жарға жығылуының бір себебі ретінде оған халық сенімінің төмендігін атады. Қаржылық сауатты азаматтар ай сайын БЖЗҚ-дан келетін көшірмеден жалақыларынан аударылған жарна-жинақтарының өсу орнына инфляцияға жем болып жатқанын көріп, көңілі қалады. Қордың инвестициялық табысы инфляцияны да жаппайды.
«Жұмыс берушілер түгіл, тіпті қызметкерлер де өз жалақысының 10%-ын БЖЗҚ-ға аударуға қарсы. Өйткені бүкіл зейнетақы жүйесіне деген сенім жоқ. Ұлттық банктің ресми мәліметінше, биыл да зейнетақы қоры шығынға отырды. Ол шығын болашақ зейнеткерлер арасында бөлінеді. Мұның сыртында қазақстандықтардың қордағы ақшасы ел экономикасын гүлдендіруге көп үлес қоспайды, шетелдегі қаржылық құралдарда сақталады, шет мемлекеттер мен жатжұрттық компаниялардың құнды қағаздарына инвестицияланған. Солардың экономикасын өркендетеді. Ал одан түсетін табыс банк депозиттерінің сыйақысынан да аз. Онда жарнаны 5 пайызға арттырғаннан не пайда? Тек шетелге аударылатын қаражат артар. Сондықтан бүкіл зейнетақы жүйесін түбегейлі реформалау қажет», – деді Максим Барышев.
Шынында, егер зейнетақы активтері салынған шетелдік құралдардың табыстылығы 7%-дан төмен болса, яғни Қазақстандағы қазіргі 17,7% инфляцияның тырнағына татымаса, оның үстіне өз Отанымыздың емес, өзгенің экономикасын дамытуға қызмет етсе, қазақстандықтардың мұндай зейнетақы жүйесіне сенімі, ықыласы қайдан болсын?
Соңғы кезде азаматтардың БЖЗҚ-дағы жеткіліктілік шегінен артылған жинақтарын баспана алуға, емделуге пайдалана алмау оқиғалары көбейген. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры да, Отбасы банкі де әрнені сылтауратып, бас тартады. Тұрғын үй жағдайларын жақсартқысы келген 795 021 адамның өтініші кері қайтарылған. Бұдан бөлек, арнайы есепшотына ақша түскенімен, 202 867 адам 456 миллиард 653 миллион теңге басы артық жинақтарын іске жарата алмады. Себебі жинақ иесі нарықтан қолайлы пәтерді тапқанымен, оның өтінішін БЖЗҚ 5 күн, Отбасы банк екі күн қарайды. Ал үй сатушыға қаражатты аудару тағы 10 күнге созылуы мүмкін. Күте-күте шаршаған сатушылар жиі айнып қалып, толық ақшаға сатып алатын басқа адамның ығына жығыла салады. Сонымен бірге арнайы шотқа түскен қаражатты қолдану мерзімі 45-тен 20 күнге дейін азайтылды. Осы аралықта нарықтан қалауға сай жаңа баспананы табу күрделі.
Зейнетақы жарнасына емделуге қатысты жағдай да мәз емес: 210 571 адамның өтініші қабылданбаған. Арнайы шотына жинағы түскен 62 989 өтініш иесі 31 млрд 920 млн теңгесін ем-дом шараларына жарата алмай, қаражат БЖЗҚ-ға кері оралған. Осылайша, халық арасында ең танымал президенттік бағдарламаның адымы ашылмай тұр. Бұл да халықтың зейнетақы жүйесіне деген сеніміне селкеу түсіреді. Егер жалақысынан ұсталатын жарнаны ертең баспана алуға не емделуге қолдана алатынына, сондай-ақ ол жинағының қарқынды өсеріне сенімді болса, азаматтар жарна аударуға аса ынталы, құштар болар еді.
Қариялар неге қайыр сұрайды?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ұстанымынша, зейнеткерлер алдында тек мемлекет пен жұмыскер ғана емес, жұмыс берушілер де жауапкершілік алғаны жөн. Нәтижесінде, болашақ зейнеткердің зейнетақысы оның БЖЗҚ-ға жарнасынан, жұмыс берушісінің жарнасынан және мемлекеттік төлемнен құралады. Алайда әзірге жұмыскерлердің жарнасын зейнетақы қоры көбейту орнына рәсуалауда. Жұмыс берушілер 5 пайыздық ЖМЗЖ төлеуден түрлі сылтаумен жалтаруда. Мемлекеттік төлемдер болса, азая бастамақ: Қазақстан кеңес кезінен келе жатқан ынтымақты зейнетақыдан бас тартқалы тұр. Бұған қоса, министрлік таяуда республиканың 2028 жылы базалық зейнетақыны төлеуді де тоқтататынын мәлімдеді. Бұл 2030 жылға дейінгі Зейнетақы жүйесін ары қарай жаңғырту тұжырымдамасында көзделген. Базалық зейнетақы орнына ең төменгі кепілдендірілген зейнетақы енгізіледі деп жоспарланған. Бірақ зейнетақы жүйесі жаңғырмай, дағдарса, сол ең төменгісіне Қазақстан азаматтарының көбінің күні қарап қалуы мүмкін.
Ғұмырының 40 жылын ұстаздыққа арнаған ақтөбелік педагог Гүлнәр апай 2017 жылғы шілдеде жасы бойынша зейнетке шығыпты.
«Бастапқыда тағайындалған зейнетақы көлемі 40 мың теңгеден сәл ғана асты. Неге аз деп байқасам, Қарғалы мектебінде физика мұғалімі болып істеген жылдарым кірмей қалыпты. Салдарынан зейнетақым ең төменгі шамаға түскен. Қазір қолыма 78 мың теңге зейнетақы аламын. Бұл қымбатшылық заманында өте аз. Қарттар күніне әлдебір төлемдер жасайтын еді, бүгінде ол да жоқ. Кейде көшеде қайыр сұрап тұрған қарияларды көргенде, адамдар: «қазір пенсия жоғары ғой, несіне жетпейді осыларға» деп күстәналап жатады. Шынында, біразымыздың зейнетақымыз тым аз. Әрі дәрі де қымбаттады», – дейді Гүлнәр апай.
Еңбек министрлігі оның шағымы негізінде тексеру жүргізіпті: нәтижесінде әлеуметтік төлем есептемелері дұрыс деген қорытындыға келген. Яғни, ол кісінің зейнетақы төлемінің көлемін өзгертпейді.
Министр Тамара Дүйсенова 2022 жылғы қыркүйекте Үкіметке зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жаңа топтамасы ұсынылғанын мәлімдеді. Оған сәйкес, 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап, ынтымақты зейнетақыны есептеуге арналған ең жоғарғы табыс көлемі қазіргі 46 АЕК-тен 55 АЕК-ке (189750 теңгеге) дейін көтеріледі. Бұл қазіргі және жаңа зейнеткерлердің бәріне қатысты. Министрдің сендіруінше, қабылданатын шаралар 2025 жылға қарай жиынтықты зейнетақыны орта есеппен 27% өсіруге мүмкіндік береді.
Сонымен қатар 2023 жылдан 2027 жылға дейінгі аралықта төменгі базалық зейнетақыны күнкөріс шегі мөлшерінің 54%-ынан 70%-ына дейін жеткізу жоспарланған. Бірақ мұның бәрі – уақытша, косметикалық шаралар. Егер сала сауықтырылмаса, онда зейнетақы ары қарай құлдырай жөнелуі мүмкін. Ендеше Үкімет жұмыс берушілермен келісімге келіп, жұмыс істейтін азаматтарға біріге қамқорлық жасағаны абзал. Олай болмаса, Қазақстан болашақта зейнеткерлерінің көбі көшеге шығып, қол жаятын елге айналуы кәдік.
Соңғы кезде азаматтардың БЖЗҚ-дағы жеткіліктілік шегінен артылған жинақтарын баспана алуға, емделуге пайдалана алмау оқиғалары көбейген. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры да, Отбасы банкі де әрнені сылтауратып, бас тартады. Тұрғын үй жағдайларын жақсартқысы келген 795 021 адамның өтініші кері қайтарылған. Бұдан бөлек, арнайы есепшотына ақша түскенімен, 202 867 адам 456 миллиард 653 миллион теңге басы артық жинақтарын іске жарата алмады. Себебі жинақ иесі нарықтан қолайлы пәтерді тапқанымен, оның өтінішін БЖЗҚ 5 күн, Отбасы банк екі күн қарайды. Ал үй сатушыға қаражатты аудару тағы 10 күнге созылуы мүмкін. Күте-күте шаршаған сатушылар жиі айнып қалып, толық ақшаға сатып алатын басқа адамның ығына жығыла салады. Сонымен бірге арнайы шотқа түскен қаражатты қолдану мерзімі 45-тен 20 күнге дейін азайтылды. Осы аралықта нарықтан қалауға сай жаңа баспананы табу күрделі.
Зейнетақы жарнасына емделуге қатысты жағдай да мәз емес: 210 571 адамның өтініші қабылданбаған. Арнайы шотына жинағы түскен 62 989 өтініш иесі 31 млрд 920 млн теңгесін ем-дом шараларына жарата алмай, қаражат БЖЗҚ-ға кері оралған. Осылайша, халық арасында ең танымал президенттік бағдарламаның адымы ашылмай тұр. Бұл да халықтың зейнетақы жүйесіне деген сеніміне селкеу түсіреді. Егер жалақысынан ұсталатын жарнаны ертең баспана алуға не емделуге қолдана алатынына, сондай-ақ ол жинағының қарқынды өсеріне сенімді болса, азаматтар жарна аударуға аса ынталы, құштар болар еді.
Қариялар неге қайыр сұрайды?
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ұстанымынша, зейнеткерлер алдында тек мемлекет пен жұмыскер ғана емес, жұмыс берушілер де жауапкершілік алғаны жөн. Нәтижесінде, болашақ зейнеткердің зейнетақысы оның БЖЗҚ-ға жарнасынан, жұмыс берушісінің жарнасынан және мемлекеттік төлемнен құралады. Алайда әзірге жұмыскерлердің жарнасын зейнетақы қоры көбейту орнына рәсуалауда. Жұмыс берушілер 5 пайыздық ЖМЗЖ төлеуден түрлі сылтаумен жалтаруда. Мемлекеттік төлемдер болса, азая бастамақ: Қазақстан кеңес кезінен келе жатқан ынтымақты зейнетақыдан бас тартқалы тұр. Бұған қоса, министрлік таяуда республиканың 2028 жылы базалық зейнетақыны төлеуді де тоқтататынын мәлімдеді. Бұл 2030 жылға дейінгі Зейнетақы жүйесін ары қарай жаңғырту тұжырымдамасында көзделген. Базалық зейнетақы орнына ең төменгі кепілдендірілген зейнетақы енгізіледі деп жоспарланған. Бірақ зейнетақы жүйесі жаңғырмай, дағдарса, сол ең төменгісіне Қазақстан азаматтарының көбінің күні қарап қалуы мүмкін.
Ғұмырының 40 жылын ұстаздыққа арнаған ақтөбелік педагог Гүлнәр апай 2017 жылғы шілдеде жасы бойынша зейнетке шығыпты.