Десе де әркімнің ұстанған бағыты әртүрлі. Біздің бүгінгі кейіпкеріміз Мөлдір Қарубайқызы сурет өнеріне аяқасты келген жоқ. Оның отбасында көріп, түйген дүниесі де – шығармашыл ортадан туындаған қалып. Бүгінде ол тұрмыстағы зорлық-зомбылық, гендерлік теңдік және осы секілді өзекті мәселелерді өзі салған картиналары арқылы шебер жеткізіп жүр. Әсіресе жақында Алматы мен Астанада өткізген «Тамыр», «Жеті апа» көрмесі көптің көңілінен шығып, туындылары үлкен сұранысқа ие болған. Бұл туралы толығырақ Мөлдірдің өзінен білдік...
– Мөлдір ханым, әлеуметтік желідегі бір жазбаңызда «осы жолғы көрмемнің себебі – анам» депсіз. Анаңыздың шығармашыл адам екенін және ол ауырған кезде «бәлкім, ішіндегі жан күйзелісін өнер арқылы шығара алмай, түйін болып шегеленіп қалды ма екен?» деген ойда болғаныңызды жазасыз. Айтыңызшы, сіздің осы суретшілік өнеріңізге анаңыздың ықпалы қандай болды?
– Иә, айтып отырған әңгімеңіздің бәрі – рас. Өйткені анам ауырып қалған еді. Әлі күнге дейін оның аурудан құлан таза айығып, аман шыққанын күтіп жүрміз. Менің анам – ісмер адам. Кішкентайымнан менің суретке деген ынтамды көріп, бағыт-бағдар берген. Сол үшін анамның депрессиядан шығып, шығармашылыққа оралғанын, көрпесін өзі тіккенін қаладым. Шығармашыл адам үшін кез келген қиын сәтте, оны құтқаратын «шығармашылық» екенін ұқтым. Сөз басында айтқанымдай, жалпы менің суретшілік өнерге келуіме анам ықпал етті. Оқушы кезімде 7-сыныпқа дейін мені үйдегілер әуелі физика-математика бағытына дайындады. Себебі әкем суретшілерді аса ұнатпайтын. Ал анам әкеме: «қызымыздың қалауын білейік, оған таңдау еркіндігін берейік» дейді. Анам менен: «суретші боласың ба, әлде математика бағытына барасың ба?» деп сұрағанда, бірден ойланбастан сурет өнерін таңдадым. Анамнан бөлек, әжем де тігінші болған. Жалпы нағашы жұртым да, бауырларым да – шығармашыл адамдар. Ал өз атам зергер болған. Ол кісі күмістен сақина, алқа, түйме жасайтын. Қазір атамнан қалған бір түйме, бірен-саран сақина да бар. Әкем де – перфекционист. Ол ағаштан сандық ойып, кереует, перде ілгіш жасайтын. Соның бәрін әдемілеп өрнектейтін. Егер бойымда шығармашылыққа деген ерекше бір ұмтылыс болса, сол екеуінен дарыған деп ойлаймын.
– Ал шығармашылыққа деген, өнерге деген мұндай алапат сенім қашан қалыптасып үлгерді?
– Үлкен шығармашылыққа қадам баспас бұрын, сурет салғанды жақсы көретін едім. Бірақ ол кезде қағаз тапшы. Кітаптың мұқабасынан қалған бетті жыртып алып, сіңлім екеуіміз соған сурет салатынбыз. Өйткені ақ парақ – дефицит. Одан кейін анамның рецепт жазатын блокноты болатын. Соның жазылмай қалған таза жеріне сурет салдым. Бейнелеу өнеріне деген сондай әуестігімді мұғалімім көріп, менің өмір жолым суретшілікпен байланысты екенін айтатын. Иә, сенім – алапат сезім. Мен қаншама жыл кәсіби білім алдым, оқыдым. 2001 жылдан бастап, осы саладағы мектеп, колледж, академияның – бәрін тәмамдадым. Іштей өзімнің мықты суретші екеніме сенімді болдым. «Бәрін сала аламын!» дегеніммен, академияны тәмамдаған соң суретшіліктің ақша табатын мамандық емес екенін ұқтым. Тіпті жұмыс жоқ болып, абдырап қалған кезім де болды. Сондай сәтте «суретшілік не үшін керек?» деп ойлана бастайды екенсің. Бірақ сонда да мойыған жоқпын. Жазып-сыза жүріп, суретімді салдым. 2012 жылдары өзімнің қолтаңбамды таптым. Сөйтіп жүргенде, 2014 жылы тұрмыс құрдым. Ал 2017 жылы балам өмірге келді. 2019 жылы Кипрдағы халықаралық симпозиумға барып келгеннен кейін, өзімнің суретші екенімді толық сезіндім. Өзіме «суретшілік жолға түсемін» деп мақсат қойып, көлемді форматтар алып, соған ойымдағының бәрін сала бастадым. Сол 2019 жылдан кейін шығармашылық өмірімде үлкен өзгерістер болды. Ал 2021 жылдан бастап, өзімді концептуал суретші ретінде таныстырып келе жатырмын.
– БАҚ-та біраз талқыланған, сөз болған картинаңыздың бірі – Жеті апа. Себебі бұл картинаға қозғау салған мәселе – негізі гендерлік теңдік қой. «Шежіре неге тек ерлерден тарауы керек?» деген қисынды да айтып қаласыз. Сонымен қатар «Жеті апа картинасы – есімдері ұмыт болған апаларға арнауым» дейсіз. Әрине, картинаны салу саналы емес, бейсаналы түрде келер. Десе де картинаны әйелдің жыныс мүшесі бейнесінде беру қаншалықты маңызды болды? (Мысалы, өз басым сіздің сұхбатыңызды оқымай тұрып, картинадағы бейненің не екенін ойламаппын). Шежірені жеті ападан таратудың көркем бейнесі ретінде өзге мотив қолдану ойыңызда болды ма?
– «Жеті апа» шығармасы шынымен де, бейсаналы түрде жарық көрді. Мұның негізгі идеясы осыдан бір жыл бұрынғы «Тамыр» атты көрмеде келген. Сол кезде осындай «жеті ата», «тамыр», «тарих» деген сөздерді жадымда жаңғырта жүріп, есіме бірден жеті ата шежірелік жүйесі туралы ой келді. Одан кейін тарихқа үңілсек те, шежіре тек ер адамнан тарайтынын білеміз ғой. Сондықтан бұл мәселеге қатысты стереотипті бұзып, оны өнер арқылы көрсеткім келді. Менің «Тамыр» көрмесіне келуімнің себебі – санамдағы бұлқыныс һәм ояну дер едім. Өйткені 35 жасыма дейін тек формаға, эстетикаға, түр мен түске тәуелді суреттер салып келдім. Ал осы 2 жылдың көлемінде салған суреттерімде ой, концепция бар. Себебі бұдан 2 жыл бұрынғы Мөлдір мен қазіргі Мөлдірдің арасында біраз өсу, даму бар екенін анық байқаймын. Менің «Жатырдың ішінде жатқан үлкен әйел» дейтін картинам бар. Қазір өткен уақытқа зер салып қарасам, сол картинадағы кейіпкер сияқты мен де өз әлемімде ғана өмір сүргенімді сеземін.
– Сонда бұл ойға қашан келдіңіз?
– Шыны керек, бұған дейін менің түсінігімде қазақ зиялысы туралы ой өте қораш еді. Менің бұл ойға келуім кәдімгі шынайы қазақ зиялыларын көрген соң басталды. Бұрындары біздегі зиялы қауымның шығармасымен танысқанымда, оларды толық түсіне алмайтынмын. Тек поэзиялық, прозалық шығармаларды оқыдым. Оған қоса көбіне ұлы шығармалар тек орыс жазушыларына тиесілі деп те жүрдім. Бірақ қетелесіппін. Өзім білімі мен білігін мойындайтын Молдияр Ергебеков әрі сол секілді тағы да басқа зиялылардың қазақ тіліндегі өте маңызды тақырыптарды қозғап жүрген шығармаларымен таныстым. Бұрын «зиялылар тек орыс ұлтынан шыққан» деп ойлайтынмын. Сол ойымның да біртіндеп-біртіндеп көбесі сөгілді. Міне, осы себептен көрменің атауын «Тамыр» деп қойдым. «Тамырға» ояну, адамның яки ұлттың өз тамырына үңілуі деген мағына бердім. Картиналарымды жазып жатқанымда, шеберханама Молдияр Ергебеков келіп, «Суреттегі тамырға әйелдердің бейнесін қоссаңыз, туындыңыз қызығырақ болар еді» деген идея айтты. Сосын «әйел бейнесін қалай тамырға салуға болады?» деп ойлана бастадым. Әрине, егер әйел адамның денесін тамырға бейнелесем, нағыз сюрреалистік картина шығар еді...
Бір күні әкемнің туған күніне үйге бардым. Бірден керегеде ілулі тұрған шежіреге көзім түсті. Негізі біздің отбасыда мен жалғыз емеспін, төрт ағайындымыз. Екі ұл және екі қыз. Бірақ шежіреде екі ұлдың есімі ғана бар. Іштей «бізді неге қоспаған?» деп ойладым. Көрмеге бір апта қалғанда, осы ойдың жетегінде жүріп, «жеті апа» картинасын жасаймын деп шештім. Жеті апаның қалай болатынын нақтыламас бұрын басын тамырға ұқсатып салдым. Әрі қарай қалай салатынымды ойланғаныммен, картинаның неге ұқсайтынын білмедім. Сөйтіп, ол «қынап» түрінде салынды. Бұл – бейсаналы түрде пайда болған идея. Дегенмен мұны «көрмеге келетіндер қалай қабылдайды екен?» деп те ойладым. Картинаны жеті қатпарлы қылып, көрмеге дайындап қойдым. Көрмеде бұл картинаға ешкім қатты көңіл аударған жоқ. Кейбір көрермен ғана түр-түсіне үңіліп жатты. Кейін Астанадағы бір көрмемде мен бұл картинаны әдейілеп, күлгін түсте жеті қатпарлы етіп жасадым. Сол уақыттан бастап, картинаға қызығушылар көбейді.
Негізі осылай бейсаналы түрде жарық көрген дүниенің бәсі биік болады. Сол себепті де жасаған көрмеміз қалың көрерменді жинай алды деп ойлаймын. Сондықтан шығар, басқа картинаны жасау ойымда болмады. Осы «Жеті апа» картинасынан кейін, керісінше жатыр арқылы ою жасай бастадым. Неге екені белгісіз, өз басым біздің қазақ оюларынан жатырдың формасын көремін. Бірақ ол нақты тұжырым емес. Бұл – жай менің ұқсатуым. Қазіргі заманда бәрін ашық айтып, «шындығыңды» айғайлап жеткізу қажет сияқты. Себебі адамдар жасырын берілген нәрсені түсіне де, көре де бермейді. Сондықтан менің суреттерім ашық түстермен беріліп, «айғайлап» тұрады.
– Сонда нағыз суретшіге салатын картинасының түрі, түсі, кез келген деталі – бәрі де бейсаналы келеді екен ғой?
– Басында айтып өткенімдей, маған сол «Жеті апа» картинасын жыныс мүшесінің формасында жасау деген ой бірден келген жоқ. Керісінше суретті тамыр арқылы бастап жатқанда, ол бейсаналы түрде жыныс мүшесіне ұқсап кетті. Кейін өзім де бұған таңғалып, ерекше бір картина салғандай сезіндім. Өйткені бейсаналы түрде жазылған картина ғана мүлдем басқаша әрі өте қарапайым болады. Бұл жағынан маған сеніңіз. Менің картинам (ол енді өз ойым) да қарапайым формада туып, сол форманың өзіне үлкен ойды сыйғызды деп сенемін.
Кейін мен «Жеті апаны» тек картина қылып салумен шектелмедім. Оны көрпе қылып тіккенде, адамдардың қалай қызығушылық танытып, бір-біріне жарнамалап жатқанын көрдім. Өйткені мұндағы айтпақ ой, тақырып өзекті саналды. Шын мәнінде, бұл картина қазақтың ғасырлар бойы қалыптасқан «жеті ата» құрылымына қарсы шығу, жеті атаны жоққа шығару емес. Жай ғана «Жеті апа» сөзіне назар аударту. Жеті ата болса, неге жеті апа да болмайды деген ой еді. Ал оның формасы қынапқа ұқсаса, бұл арқылы әйелдер мәселесін көрсетуге болатынына сенемін.
– Сіз салған Өскін, Жеті апа, Шексіздік картиналарын қарап шықтым. Шығарманы жазудағы стиліңіз минималистік бағыт екені көрініп-ақ тұр. Қазір өнерде, тіпті тұрмыста да аталған бағыт ерекше бағаланады. Сіздің бұған келуіңіз қоғамдық сұраныстың немесе қоғамдық талғамның сол бағытқа қарай ойысуынан емес пе? Сурет өнеріндегі стиліңіз қандай және дәл сол стильді таңдауыңызға не түрткі болды?
– Минималистік картиналарымды бір ғана түсте бояймын. Мысалы, көбіне қара, күлгін, қоңыр немесе ақ түстерді қолданамын. Себебі бұған дейін неше түрлі түстегі жұмыстарды салдым. Бірақ менің көзіме қанық болып, жайлылық сыйлайтын картинаны таппадым. Интернетті ақтардым, әлемдік деңгейдегі танымал суретшілердің еңбегін қарадым. Сөйте тұра, картиналардағы көп түс көзімді ауырта бастады. Ал маған суреттен жай ғана тыныштық, жайлылық іздеген ұнайды. Минимализм стилінің өзінде бір түспен ғана боялған картиналарды табу қиын. Тапқан күннің өзінде, суретші ретінде көп жұмысқа көңілім толмайды. Әйтеуір бояу мен түске сыни көзбен қараймын. Ал «Тамыр» көрмесін жасағанымда, түсті де, бояуды да, стилімді де таптым. Жұмыс бір түспен ғана боялғандықтан да, ірі оюлардың өзі картинаға тереңдік берді. Сондықтан мұны өзім сәтті шыққан жобам деп ойлаймын. Бір жағынан, бұл қазіргі заманға, интерьерге сай екенін ұқтым. Суретші болған соң, ең алдымен, мұны да ескеруге тырысасың. Бүгінгі күннің интерьерлік жұмысы болған соң, сатылым да жақсы болатынын түсіндім.
– Бір суреттен бірнеше серия жасайсыз. Оған түрлі түс бересіз. Демек картинаны саларда мұны егжей-тегжейлі ойлайсыз деп түсінемін. Сонда картинаңыздың бірнеше серияға ұласатынын қалай болжайсыз?
– Бірінші кезекте, картинаның түсі қандай болу керегін ойлаймын. Сосын әр түске жіті мән беремін. Сондай-ақ бір жұмысты істегеннен кейін екінші жұмыс өзінен-өзі туындап, жалғаса береді. Процесс осылайша қарқын алады. Ал бір жұмысты бастамай, ұзақ отырып алсаң, іс өнбей қояды. Ал бір картина жеңіл салынса, оның ізінше артынан тағы 3-4 картина салынады. Бұл – суретшілер үшін тұрақты дүние.
– Жасаған дүниелеріңіз, салған суретіңіз тегін емес. Оны сатасыз, қателеспесем, тапсырыс та алып тұрасыз. Осы тұста маған испандық суретші әрі кубизм өкілі Пабло Пикассоның мына сөзі ойыма келді... Оның «жай суретші – сатуға болатынды салатын адам, ал жақсы суретші – салғанын сата алатын адам» дейтіні бар. Сіз өзіңізді қай қатарға жатқызар едіңіз?
– Пикассо дұрыс айтады. Иә, бұл – күллі суретшілер ұстанатын қағида. Әрине, өзің үшін салған картинаның рөлі ерекше. Ал біреу тапсырыспен жасатқан картина көп жағдайда ұсқынсыз шығады. Жалпы өзім тапсырысқа арнайылап картина сала бермеймін. Салған жағдайдың өзінде, бұрынғы картиналарымды қайталайтын жұмыстарға ғана келісемін. Сондықтан өзімді «салғанын сата алатын адам» деген критерийге қосар едім.
– Жұмысыңызды сатарда қандай ерекшелігіне қарап, қымбат не арзан бағалайсыз?
– Егер жұмысымды сатар болсам, ең алдымен, жұмсаған уақытыма, жұмыстың сапасына, оның қаншалықты өзіме ұнағанына қарап, бағалаймын. Егер картина өзіме қатты ұнаса, бағасы қымбат болады. Ал көңілімнен шықпаған дүниені әрі қарай жалғастыруға да құлықсызбын.
– Тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесін де картинаңызда бейнелеп, қоғамдағы әлеуметтік мәселелерге өнер арқылы үн қатып жүрсіз. Сондай картинаның бірі – мәселен, «Қорқыныш». Мұнда Венера есімді ананың басынан өткен жайды картина арқылы жеткізіпсіз. Кенептегі бояудың түсі – қызыл. Жалпы сурет өнерінде қызыл түс тек қорқыныш пен үрейдің символы іспеттес пе, әлде оның басқа да мәні бар ма? Аталмыш картинаңызды саларда неге дәл қызыл түсті таңдадыңыз?
– Иә, «Қорқыныш» картинасы арнаулы жобаның негізінде салынды. Жобаға зорлық-зомбылық көрген бес кейіпкер таңдалып, олардың басынан өткен хикая бес суретшіге бөлініп берілді. Әр кейіпкердің әңгімесін тыңдап, соны өнер тілінде бейнелеуге тырыстық. Мен үшін Венера есімді кейіпкердің оқиғасы өте қорқынышты, жантүршігерлік болды. Өйткені аяғы ауыр әйелді күйеуі тепкіге алған еді. Ішімдікке салынып, отбасы мен бала-шағасын ойрандап, аяғы ауыр әйелін өлімші хәлге түсірген еркектің қандай екенін өзіңіз де бағамдай беріңіз. Соның көрсеткен қорлығы мен азабын тыңдаудың өзі маған психологиялық үлкен соққы болды. Жалпы бұл оқиғаға арнайы сурет салудың өзі қиынға соқты. Картинада қызыл түс көп қолданылған. Негізі мен өз жұмыстарымда қызыл түсті өте сирек қолданамын. Қызыл түс – қанның түсі. Демек бұл – белгі. Қан «өмір» болғанымен, зорлық-зомбылықтың шын көрінісі ғой. Сондықтан қорқыныштың түсін тек қызыл түспен бейнеледім.
– Түс жайлы сөз болып жатыр ғой. Сіздің «Көктем» деген картинаңыз мені ерекше таңғалдырды. Шығарманың атауы көктем болғанымен, оны тек қап-қара түспен салып шығыпсыз. Неге қара түсті таңдадыңыз? Әдетте біз көктем десе, ашық жасыл түсті шөпті, қызғылт гүлді, сап-сары күнді немесе еріп жатқан ақ қарды елестетеміз ғой. Әлде бұл «көктем» деп жүріп, қара жерді ұмытып кетеміз дегенді білдіретін, дәлірек айтсақ, стереотипті бұзатын мағына ма?
– Иә, солай десек те болады. «Көктемдегі» қара түс қара жерді бейнелейді. Картинаның атауы алғашында бұлай деп аталған жоқ. Тек салынып болған соң ғана, оған ат қойдым. Кейде суретшілер картинаға атау бермей-ақ, оны белгілі бір концепцияға, ойға сүйеніп салады. Егер картинаға мән беріп қарасаңыз, мұнда да жатыр бейнеленген. Яғни шығарманың мазмұны өмірге келу, жатырдан жаралу деген идеямен салынды. Бірақ атауын «Көктем» деп қойдым. Шындап келгенде, көктем жердің жасыл түске орануынан басталмайды. Жердің тоңы жібіп, қардың еруінен басталды. Әуелі топырақ өзінің төл түсіне енеді. Содан кейін барып қана, жерден гүл, жасыл желек өсіп шығады. Сондықтан қара жерді осылай көктеммен байланыстырдым. «Көктем» – жыл мезгілінің өзгеруі емес, жанның түлеуі, жаңа өмірдің пайда болуы, өзгеріске деген ұмтылыс.
– Уақыт бөліп, сұхбаттасқаныңызға көп рақмет!
Сараптама, зерттеу мақала, күнделікті өзекті ақпаратты «Айқынның» Telegram арнасынан таба аласыз.