Борышкердің жыры
Қазіргі таңда Қазақстан бойынша 202 мыңнан астам адам алимент төлеуші ретінде тіркеуде тұр. Оның 197 мыңға жуығы ер адамдар еншісінде, қалған бөлігі әйел адамдар. Өткен жыл соңындағы деректерге көз жүгіртсек, елімізде алимент төлеуден жалтарып, қашқандардың саны 2 мыңнан асқан. Тіпті, тұрғылықты мекенжайын ауыстырып бой тасалауға дейін барғандар да жоқ емес. Олардың қарыздары жоғарыда айтқандай 5,7 млрд теңгеден асып кеткен. Әрине, бұл аз қаржы емес. Бір қызығы, іздеудегі борышкерлердің анықталмай жатқаны. 2018 жылы алимент төлеуден қашқан, ресми іздеудегі 1 864 азаматтың тек 9%-ы ғана анықталыпты. Бұл сот орындаушыларының салғырттығы емес пе? Дегенмен Жоғарғы соттың отставкадағы судьясы Әділ Жамбасбайұлы бұл мәселені жалпы қоғамның дертіне балап отыр. – Отбасының бұзылуы – қоғам індеті. Ал соның пайда болуының көптеген себебі бар. Соның бірі және жиі кездесетіні – тұрмыс жағдайының төмен болуы. Қоғамды құрайтын отбасы болғандықтан, отбасы құндылығы, бала тәрбиесі сияқты ұғымдар, отбасының жағдайын жақсарта алдық па, ол үшін мемлекет қандай қамқорлық көрсетіп жатыр деген сияқты сұрақтар алғашқы орында болуы керек. Жасыратыны жоқ, қазіргі кезде ұрпақтың жақсы азамат болып өсуі емес, күн көру басты құндылыққа айналып кеткен. «Ерлі-зайыптылар және отбасы» кодексінде міндетінен жалтарған азаматтардың дүние-мүлкін тәркілеу, шетелге шығуға шектеу қою, қоғамдағы құқығын шектеу, жарты жылдан астам төлемесе, 2 жылға дейін бас бостандығынан айыру сияқты шаралар қарастырылған. Алимент мәселесінің дауға айналуы заңды дұрыс орындамаудан туып отыр. Оған жауапты мемлекеттік органдар мен сот орындаушыларының іске салғырт қарауы – басты себеп. Жұмыссыздық немесе басқа да мәселелер жалтаруға, ұрпақ алдындағы міндеттен қашуға болады деген сөз емес, – деді экс-судья. Жыл сайын Қазақстан бойынша 200 мыңға жуық іс сот орындаушыларына алимент төлеушілердің қарызын өндіру мәселесі бойынша беріледі екен. Жуырда алимент мәселесі бойынша Қазақстан Италия елінің тәжірибесіне сүйенуі мүмкін. Италияда алиментті төлемеген жағдайда борышкердің қарызы ата-анасына жүктеледі. Яғни, баланың ата-әжесі қарыз төлеуге міндеттеледі. Ал еліміздегі заңға сәйкес алимент төлеушілер баласының санына қарай, сәйкесінше өз жалақысының белгілі бір бөлігін аударып тұруға міндетті. Бір балаға – табыстың төрттен бірін, екі баласы болса – үштен бірін, үш-төрт немесе одан да көп болса, табысының жартысын алимент ретінде төлеуі тиіс. Бірақ алимент төлеушілердің басым көпшілігінің табысы аз немесе тұрақты жұмысы жоқ. Ал олар ақшаны қайдан таппақ? Қарызын өтеуге қауқарсыз, шаңырағы шайқалған отбасыларға көмек ретінде ұйымдастырылған жаңа қор мемлекеттің бюджет қаражатын жұмсамайды. Қордың қазынасы ерікті түрдегі қайырымдылық қаражаты және жарнамен толықтырылып отырады. Қорға құйылатын жарна шағын қалалардағы сот орындаушыларына 50 АЕК, үлкен қалалардағылар үшін 200 АЕК көлемінде болады. Қор қаржысы шектеулі болғандықтан, бұл қор жылына тек мұқтаж 10-20 адамға қол ұшын соза алады. Мыңдаған борышкерді қор жарылқай алмасы анық. Яғни, әлеуметтік жағдайы төмен немесе ауруға шалдыққан адамдарға ғана қордан қаражат бөлінеді. Оны анықтау үшін комиссия құрылады. Комиссия мүшелері ақшаның кімге берілетінін егжей-тегжейлі қарастырады. Соған қарай берілетін жәрдемақының да көлемі әртүрлі болуы мүмкін. Ал өз міндетінен себепсіз әрі саналы түрде қашқан ер адамдар ғана емес, әйел адамдар да бар. Заң бәріне бірдей екенін ескерсек, оларға қандай шара қолданбақ керек?Жалғызбасты әкелер не қылмақ?
Статистикалық дерек көздеріне зер салсақ, елімізде ажырасқандардың 83% - ның ортақ балалары бар. Нақтырақ айтсақ, 400 мыңға жуық әйел жалғызбасты ана болса, 60 мыңға жуық ер адам балаларын жалғыз асырап отыр. Оның біразы жұбайы қайтыс болып, екі тараптың да міндетін өзіне алған әкелер. Десек те, балалары мен күйеуін тастап, отбасының бүлінуіне себепкер болған әйелдер де қоғамда бары жасырын емес. Ал алимент мәселесімен айналысып жүрген заңгер Камиша Есмұхамбетқызы ерлердің жауапсыздығы басым болып отырғанын айтады. – Бүгінгі таңда алимент төлемей жүрген еркектер көп. Жауапкершіліктен қашу мақсатында әртүрлі анықтамалар апарып беріп, бала алдындағы парызына немқұрайды қарайды. Мұндай әрекеттер борышкерлер үшін тиімсіз, себебі заң бар. Яғни, уақытылы алимент төлемегендер Әкімшілік құқықбұзушылық кодекс бойынша жауапқа тартылып, айыппұлдан бастап, 15 тәулікке дейін қамауға алынады. Қылмыстық кодекстің 430-бабы бойынша сот шешімін орындаудан бас тартқаны үшін қарыз адамды қылмыстық жауапкершілікке де тарта алады. Менің өзімде кемінде 30-40 іс алимент өндіру мәселесі бойынша тұр. Заң бар, дегенмен төлеуден жалтарғандар көп. Кей кезде борышкерлерді халыққа көрсетіп сабасына салу керек пе деп ойлап қаласыз. Әрине, бұл әйелдерге де қатысты, – дейді заңгер. Балалардың анасыз қалуы қандай қиын болса, ер адам үшін де жарынан айырылу психологиялық және моральдық тұрғыдан ауыр екені сөзсіз. Жағдайға үйреніп, оңалу үшін ер адамға біраз уақыт керек екенін психолог мамандар да дәлелдеп отыр. Бәрін тереңінен ойлап, отбасындағы мейірім мен жылудың бастауы болу қашаннан әйел затының табиғатына тән қасиеттер болса, сол қасиеттен ада қалып, отбасын тастап кетуге не мәжбүрлейді? Жалғызбасты ер адамдарға мемлекет қандай да бір жеңілдіктер қарастыруы керек пе? Осы сияқты көптеген түйткілді мәселенің шешімі табылмай тұр. Түйін:Соңғы он жылда елімізде 1,5 миллионнан астам неке қиылған. Оның жарты миллионы ажырасып кеткен. Демек, Қазақстанда әрбір үшінші отбасы ажырасады деген сөз. Осыдан келіп алимент мәселесі неге ушықты деуімізге себеп жоқ сынды. Қоғам отбасы құндылықтарының тереңіне үңіле алмай отыр ма дерсіз. Ал әкесіз, не анасыз өскен ұрпақтың келешегі алаңдатпай қоймасы анық.
Мадияр ТӨЛЕУ