Бұған дейін түрмедегі тұтқындарға көрсетіліп келген зорлық-зомбылық туралы көп айтылса да, дәлел-дерегі жеткіліксіз болып, жабулы қазан күйінде қалатын.
Түрмедегі азаптаудан кейін көз жұмғандардың туыстары әділдікке қол жеткізе алмай, іштей булығып тынатын. Ал 26 шілде күні Алматы облысының Заречный кентіндегі еңбекпен түзеу колониясындағы оқиғаның бейнежазбасы әлеуметтік желіде тарап, бірден резонанс туғызды. Өйтпегенде ше, қылмыс жасап сотталған адамды түзейді деген мекеме түзеудің орнына азаптап жатыр ғой. Бұл сорақылыққа шыдамаған азаматтық қоғам дабыл қақты.
Түрме бастығынан тұтқынға айналу
Халықтың жан дауысы Мемлекет басшысына жетті. Президент бас прокурорға Заречный ауылындағы түзету мекемесіндегі жағдайды жан-жақты тергеуді тапсырды. Сол-ақ екен, құқық қорғау органдары шұғыл іске кірісті. Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев Заречный түрмесіндегі зорлық-зомбылық фактілерінің растығын мәлімдеп, колонияға ішкі қауіпсіздік мамандарын жібергенін жеткізді. «Шыны керек, ондай факт – қылмыстық атқару жүйесі үшін масқара. Біз басқа мекемелерді де тексеретін боламыз», – деді министр.
Тәртіптік комиссия шешімімен 14 қызметкер тәртіптік жазаға тартылып, оның 7-еуі ішкі істер органдарынан шығарылды. Түрме басшысының екі орынбасары мен мекеме бастығы да жұмыстан босатылды. Ал бүгінгі таңда қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде тексеру жүріп жатыр.
Ал кеше аталған түрмедегі зорлықшыл топтың бас бостандығынан айырылуы мүмкін екені белгілі болды.
Ішкі істер министрлігінде өткен баспасөз мәслихатында Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің төрағасы Дархан Қанатбеков Заречный түрмесіндегі жазасын өтеушілерді азаптағандардың сотталуы мүмкін екенін мәлімдеді.
Осылайша, түрме «тұрғындарына» әлімжеттік көрсетіп, азаптаған түрме қызметкерінің өзі енді тұтқынға айналмақ. «Біреуге ор қазба – өзің түсерсің» деген халық даналығы еске түседі мұндайда.
Түзету мекемесіндегі азаптау
Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті төрағасының бірінші орынбасары Теңізжан Жәнібеков түзету мекемлеріндегі келеңсіз жағдайларды болдырмау үшін жан-жақты іс-шаралар жүргізіліп жатқанын жеткізді.
«Азаптау оқиғалары болса, сол мезетте шара қабылдаймыз. Қазіргі таңда заңға өзгеріс енгізу бағытында көптеген ұсыныстар түсіп жатыр. Біз бүкіл Қазақстандағы түрме саласындағы ең білікті мамандарды және үкіметтік емес ұйымдар мен халықаралық ұйымдардың мүшелерін шақыртып, ұсыныстарын сұрадық. Себебі, өзіміздің жасап жатқан қызметімізде кем-кетік бар шығар. Соның барлығын азаматтық қоғаммен жинақтап, 200-ге жуық ұсыныс алдық. Жұмыс тобы құрылды. Мынадай жайттарды болдырмау үшін жан-жақты іс-шараларды қолданамыз», – деді ол.
Оның айтуынша, Заречныйдағы оқиғаға қарап, еліміздегі басқа түзету мекемелерінде де сондай жағдай бар деп ойлауға болмайды екен.
«Барлық мекемеде осындай жағдайлар болып жатыр деп айта алмаймыз, бұл бір-ақ факті», – дейді ол. Алайда біз бұл пікірмен келісе алмаймыз. Себебі, бас бостандығынан айырылғандардың қауіпсіздігі мен оларға түрме қызметкерлері тарапынан жасалатын зорлық-зомбылық туралы мәселе бұған дейін де көтерілген. Ендеше, соның бір парасын Теңізжан Жәнібектің есіне салуды жөн көрдік.
Дәл осы Заречный түрмесінде былтыр қазан айында «ұрып-соғу» оқиғасы тіркелген. Ол кезде Алматы облысы Заречный кентіндегі ЛА-155/12 түзету мекемесінде жазасын өтеп жатқан 28 жастағы Аманжол Тұраровтың «соққыға жығылғанын» айтып туыстары дабыл қақты. Томография тұтқынның миы шайқалып, бас сүйегіне зақым келгенін көрсеткен. Түрме басшылығы оның соққыға жығылғанын жоққа шығарды, құзырлы орган өкілдері бұл оқиға тексеріліп жатқанын жариялады, алайда тексеру нәтижесі туралы ақпарат таратқан жоқ.
Ал ЛА-155/14 түзету мекемесінде жазасын өтеп жатқанда ауруханаға түскен Қайрат Егімбаевты туыстары жақындарының азаптау құрбаны болды деп санайды.
Тағы да сол Заречный ауылындағы түрмеде жазасын өтеп жатқан Самат Саттаровты түрме әкімшілігі үстінен жазған арызын қайта алуға мәжбүрлеп, бірнеше күн ұрып-соққаны туралы БАҚ-та жазылды.
Көктемде Қарағандының Долинка ауылындағы түрмеде де тұтқындар шу көтерген. Мұндай мысалдарды бірінен соң бірін тізе беруге болады.
Осы жылдың мамыр айында түрме реформасына арналған форумда 2016-2018 жылдар аралығында тұтқындарға қысым көрсетіп, азаптағаны үшін құқық қорғау органдарының 53 қызметкері жазаланғаны туралы ресми дерек айтылды. Жауапқа тартылғандардың негізгі дені – полиция қызметкерлері, 13-і қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің қызметкерлері екені де ашық айтылды.
Ал кеше Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің төрағасы Дархан Қанатбеков те жыл басынан бері бас бостандығынан айыру орындарында түрлі заңбұзушылықтары үшін 1 500 қызметкер жазаға тартылғанын айтты. Теңізжан Жәнібеков мырзаны жоғарыдағы ойынан қайтару үшін осы деректер жеткілікті деп ойлаймыз.
Бейнебақылау
тәуелсіз болуы тиіс
Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің төрағасының айтуынша, түрмелердегі азаптау оқиғаларының алдын алу үшін түрмелерге ескертусіз тексерулер ұйымдастырылады. Бейнекамералар орнатуға баса көңіл бөлінеді. Биылдың өзінде 31 түзеу мекемесі қызметкерлерінің кеудесіне бейнебақылау камерасын, яғни видеожетон тағыпты.
«Әр мекеменің өз бейнебақылау жүйесі бар. Қазақстан аумағындағы 82 түзеу мекемесіндегі қызметкерлердің кеудесіне 1 363 видеожетон тағылған. Жыл соңына дейін тағы 635 видеожетон тағылады. 2020-2022 жылға қарай да видеожетонмен толық қамту үшін бюджетке өтініш жолдаймыз. Түрмелердегі тәртіпті нығайту үшін қызметкерлердің жұмысы қатаң бақылауға алынады», – дейді комитет төрағасы.
Тұтқындар құқын қорғау жөніндегі коалицияның төрағасы Константин Гудаускас түзеу мекемелеріндегі бейнебақылау жүйесі тәулік бойы жұмыс істеуі керек және ол тәуелсіз болуы тиіс деп санайды.
«Бейнебақылау жүйесі Ішкі істер министрлігіне бағынбайтын тәуелсіз жасанды интеллект бағдарламасы болуы керек. Сондай-ақ түрме «тұрғындарымен» жұмыс істеуге қабылданатын қылмыстық-атқару жүйесіндегі қызметкерлердің әлеуметтік мәртебесін қайта қарау қажет. Дәл қазіргі уақытта колонияда төмен жалақыға жұмыс істеуге қызметкерлердің екі санаты ғана келіседі деп ойлаймын: олардың не есі дұрыс емес, не фанатшылдар. Мұндай жағдайда Заречный кентіндегідей оқиғалардан құтыла алмаймыз. Әрине, қызметкерлер жұмыстан шығарылды дейді, ертең бәрібір олардың орнына тура сондай адамдар келеді. Себебі, проблеманың тамыры тереңде», – дейді ол.
Баспасөз мәслихатында қазіргі таңда әрбір колонияда – отрядтарда шайхана бары айтылды. Барлық колония тоңазытқыш, қысқа толқынды пешпен, шәйнекпен қамтамасыз етіліпті. Тұтқындарға жағдай жасаған дұрыс, бірақ олар үшін бүгінгі таңда адами қатынас жасау өте өзекті. Тұтқындар үшін түрме ішінің жабдықталуынан бұрын, қауіпсіздігі аса маңызды. Егер олар өз қауіпсіздіктеріне алаңдамаса, атышулы бейнежазба түсірілмес те еді.
Константин Гудаускас коалицияға түсетін шағымдардың саны мен сипатына сүйенсек, тұтқындарға деген қатал қатынас оқиғасы көбейіп отыр. Оның пікірінше, Алматы облысының Заречный кентіндегі колонияда болған оқиға ІІМ-нің қабілетсіз кадрлық саясатының көрінісі.
Қазақстандағы тұтқындар құқы қорғалған ба?
Елімізде 2010 жылдардан бері түрме реформасы жүргізіліп келеді. Сол реформалар нәтиже беріп жатыр ма деген сауал туындайды.
«Түрме реформасы әлі жалғасып жатыр. Сондықтан оның нәтижесі туралы айтуға әлі ерте. Біздің бірлестік қылмыстық-атқару заңнамаларын және пенитенциарлы жүйені реформалау жөніндегі жұмыс тобына белсенді қатысады. Біздің тарапымыздан қырыққа тарта ұсыныс жасалды, ол ұсыныстар қылмыстық кодекс пен еліміздің нормативті базасына енеді деп үміттенеміз», – дейді Тұтқындар құқын қорғау жөніндегі коалицияның төрағасы Константин Гудаускас.
Оның айтуынша, Қазақстандағы тұтқындар құқы қорғалмаған. Себебі, жазалауды орындаушы орган – Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті өзіне артылған сенімнен шыға алмай келеді. Пенитенциарлы жүйеде жұмыс істейтін адамдардың кәсібилігі аталған мекеменің мақсаты мен міндеттеріне жауап бере алмайды.
Константин Гудаускас коалицияға түсетін шағымдардың саны мен сипатына сүйенсек, тұтқындарға деген қатал қатынас оқиғасы көбейіп отыр. Оның пікірінше, Алматы облысының Заречный кентіндегі колонияда болған оқиға ІІМ-нің қабілетсіз кадрлық саясатының көрінісі.
«Соңғы жылдары Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті тәжірибелі кадрлар құрамының айтарлықтай бөлігінен айырылып қалды. Түрме әкімшілігі ішкі тазарту жасау кезінде адал қызметкерлерді жұмыстан шығарып, қызметке жас әрі тәжірибесіз мамандарды алды. Ондай мамандар жоғарыдан берілетін бұйрыққа бағынып, тұтқындар тарапынан түсетін шағым жоқ деген есеп үшін жұмыс істейді. Қажет болса, ондай шағым жазған тұтқындарға қоқан-лоқы көрсетіп, күш қолданады. Біздің коалиция апта сайын тұтқындардың өмірін жақсарту, зорлық-зомбылықтың алдын алуға қатысты түрлі ұсыныстар жасайды. Алайда бізді осы күнге дейін уәдеге тойдырып келеді. Сондықтан комитеттің жуырда тағайындалған төрағасына аймақтарға жиі шығып, тұтқындармен, олардың туыстарымен және азаматтық белсенділермен жиі кездесу өткізгенін қалар едік», – дейді ол.
Тұтқындарды туған өңіріндегі колонияға жіберсе...
Ал Еуропалық құқық және адам құқы институтының директоры Марат Башимовтың айтуынша, түрме реформасының нәтижесі қалай деген сауалға Заречный түрмесіндегі оқиға толыққанды жауап бола алады.
«Өйткені Заречныйдағы мұндай оқиға бұрын да болған. Адам көз жұмған да оқиға тіркелген. Демек, түрме реформасы тиісті деңгеде өтіп жатқан жоқ. Түзету мекемелері – жабық жүйе. Сондықтан ешкім білмей қалады деп ойласа керек. Алайда қазіргі таңда ақпараттық технологияның дамығанын ұмытпауымыз керек. Телефонға түсірді де, интернетке салып жіберді. Маған сол бейнежазбаны кімнің түсіргені қызық. Шынымды айтсам, бейнежазбаны жүктеген адамды білмеймін. Бейнежазбаны түрме қызметкерлерінің бірі жіберуі де мүмкін. Өйткені сотталғандарға телефон кіргізбейді. Ал егер сотталушыларға телефон кіргізілген болса, демек ол түрмеде парақорлық етек жайған деген сөз. Көктемде Қарағандының Долинкасындағы түрмеде де елді дүрліктірген оқиға болды. Ал біз білмейтін оқиға қаншама?» – дейді заңгер.
Оның пікірінше, түрмелердегі әлімжеттіктерге жол берілмесі үшін қоғамдық бақылауды жоғары деңгейге көтеру керек. Сотталушыны алысқа жібермей, өз өңіріндегі колонияға орналастырған жөн.
«Бір өңірдің адамдары бір-біріне жылдам үйреніседі. Тұтқындар туберкулезге жиі шалдығады. Сондықтан өзі үйренген климатта қалғаны жөн. Оның үстіне, туыстары алыс өңірдегі түзету мекемесіне барамын деп қиналмайды. Әрине, ауылдастың арасында парақорлық болуы мүмкін деген қауіп туындайтынын түсініп отырмын. Олай болса, түрме қызметкерлерінің жауапкершілігін көтеріп, парақорлықты азайту үшін олардың жалақысын көтеру керек. Бұл салада еңбек ететіндердің жалақысының жарытымсыз екенін жақсы білемін», – дейді сарапшы.
Марат Башимов Қазақстан түрмелеріндегі адам санының 100 мыңнан 29 мыңға азайғанын жетістік деп бағалайды.
«Кезінде Қазақстан түрме «тұрғындары» бойынша әлемде үшінші орында тұрды. Қазір 90-ға жылжыдық. Бірақ бұл жетістікке сотталушыларға жарияланған рақымшылықтың есебінен жеткенімізді ескеруіміз керек», – дейді ол.
Түйін
«Зона үлкен ферма сияқты. Сотталғандар мал сияқты. Полиция бақташы, қойшы, жылқышы... сияқты. Жататын казарманы «отряд» дейді. Оны қоршаған қақпаны «лакалка» дейді. Әркім өз «лакалкасынан» шықпауы керек. Құлып салулы. Қой сияқты санап кіргізіп, санап шығарады. Таңғы астан кейін плацқа солдаттар сияқты шығасың, сені санайды, күнде санайды, зонаға жаңадан түскендей санайды. Таңғы асты айтайын, темір кружка, темір тәрелке, темір қасық. Шанышқы мен шай қасықты ұмыт. Таңғы ас ботқа, қара шай, қара нан, ақ нан да бар. Тамақтың дәм-тұзы жоқ, судан алып, суға салған бірдеңе. Басында тыжырынасың, кейін үйреніп кетесің».
Бұл жазасын өтеп шыққан келіншектің әлеуметтің желідегі жазбасы. Жазасын өтеп келгеніне де көп болмаған. Ал оның баяндауына қарап, ХХІ ғасырдың емес, XVIII-ХIX ғасырдағы түрме келеді көз алдыңызға. Осыдан кейін біздегі түрме реформасы туралы не айтуға болады?..