Жайылымға жер жетпейді. Қазақтың ең шұрайлы жерлері латифундистердің қолында. Қорасында бес-алты сиыры бар қарапайым шаруа малын қайда жаймақ? Жайылымды қайдан таппақ? Ойланған, ойға салған жан бар ма?
Ақмола және Солтүстік Қазақстан облысына жұмыс сапарымен барған Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қой, құс, қозы етін өндірудің, сүтті мал шаруашылығын дамытудың және мал шаруашылығы өнімін экспортқа шығару ісін ілгерілетудің келешегі бар дей келе, алдағы 10 жылда қосымша 50 миллион гектар жайылымдық жер пайдалануға берілетінін айтты.
Шынында да, бұл ауыл шаруашылығы үшін тың серпін болмақ. Өйткені кейбір ауылдық жерлерде, жайылымдық жер таба алмай қиналған тұрғындар жетерлік. Қарағанды облысындағы Құрма елді мекенінде тұратын жеке шаруашылығын ашып, арнайы бағдарламамен несие алып, оған он бір бас ірі қара сатып алған Аян есімді жігітпен сөйлескен едік. Ол: «Былтыр Үкіметтен несие алдым. Бұрынғы жұмысымды тастап, ауылда шаруашылықпен айналысамын деп шештім. Алған несиеме он бір бас сиыр сатып алдым. Көктем туа малымды өріске шығардым. Міне, осы кезде қатты қиналдым. Сөйтсем, жайылымдық жерлердің иесі бар екен. Дегенмен олар не өздері мал жаймайды, не шөбін шаппайды. Тек сол жерлерді бізге қомақты ақшаға жалға бермекші. Жаңа ғана ашылып жатқан бізге олар айтқан соманы тауып беру қайда? Трактор сатып алдым, қазір қысқы мал азығын дайындау үшін шөп шауып жатырмын», – деп ағынан жарылды.
Иә, осы Аян сияқты шаруа қожалығын ашып, қиналып қалған ауылдықтар көп. Президенттің: «10 жылда қосымша 50 миллион гектар жайылымдық жер пайдалануға беріледі» дегенін естіген олар шынымен қуанып қалса керек.
Ресми дерекке сүйенсек, Қазақстанда шамамен 187 миллион гектар жайылымдық жер бар. Оның ішінде 22 ірі жайылымдық жер 46 025 мың бас қойды бағуға мүмкіндік береді. Қазақстандағы малдың жалпы саны қазіргі таңда шамамен 26 миллион бастан артық. Жайылымдық жерлердің ерекшелігі – мал жайылымын әр жыл мезгілдерінде ауыстырып отырады. Шөлді, шөлейтті аймақтарда су аз болғандықтан, мал жайылымына қолайсыз. Жайылым дегеніміз – мал жайылымы үшін пайдаланылатын, ірі қара мал жаюға қолайлы, ауыл шаруашылығына жарамды жердің бір бөлігі.
Сонымен бірге Президент Twitter-дегі парақшасында: «Ауыл шаруашылығы жерлері ішінара түгенделіп, пайдаланылмай жатқан 16,5 миллион гектар аумақ анықталды. Үкімет барлық ауыл шаруашылығы игілігіндегі жерлерді анықтап, жер кадастрының ақпараттық жүйесін цифрландыруы керек. Сонымен қатар түрлі бағыттағы ет кластерлерін дамыту қажет. Атап айтқанда, қой шаруашылығын, сүт өндіруді және құс шаруашылығын өркендетуге тиіспіз. Сүт өнімі мен құс етін өндіруді екі есе арттырсақ, қосымша 500 миллион доллар өнім алуға болады», – деп жазды.
Мал басы өскен сайын жайылым мен қыс азығын дайындау үшін шабындық жерге деген сұраныс арта түседі. Мұндай қиындықты мал басын көбейтіп отырған басқа да мемлекеттер кешуде. Мәселен, 3,2 миллион ғана халқы бар Моңғолияда 66,2 миллион мал басы бар. Төрт түліктің жылдан-жылға көбеюінен елде жайылым жерлер жетіспей жатыр. Бұл туралы 2018 жылы Қазақстанның Моңғолиядағы Төтенше және өкілетті елшісі Қалыбек Қобландин Сыртқы істер министрлігінде өткен брифингте айтқан болатын. «Мал басы жылдан-жылға көбеюде. Биылғы көктемде 70 миллионнан асып кететіні белгілі болып отыр. Соңғы жылдары Моңғолияда жайылым жетіспеу мәселесі туындап отыр. Аумағының үлкендігіне қарамастан, тау-кен өңірлері бар, тиісінше жайылым тапшы. Қазір олар мәселені шешу жолдарын қарастырып жатыр» деді ол.
Иә, қандай ел болмасын ауыл шаруашылығына жіті мән берген кезде, оны болашақта қалай жүргізу керегін ойласа керек.
Осы жылдың алғашқы жартыжылдығында ауыл шаруашылығының жалпы өнімі өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда, 962,2 миллиард теңгеден 1063,5 миллиард теңгеге дейін, яғни 10,5 процентке ұлғайған. Үкімет отырысында Ауыл шаруашылығы министрі Сапархан Омаровтың айтқаны – бұл.
Айта кету керек, ірі қара малдың саны 7,2 миллион, қой 18,7 миллион, жылқы 2,6 миллион, құс 44,3 миллион басқа дейін өскен. Сонымен қатар етті мал шаруашылығын дамытудың ұзақмерзімді бағдарламасы аясында 10 жыл ішінде бордақылау алаңдары және ет комбинаттарымен кооперацияланып жұмыс істейтін етті мал шаруашылығы мен қой шаруашылығында 80 мың отбасылық фермерлік шаруашылықтарды құруды көздейді.
Бізде заң жоқ емес, бар. Бірақ орындалуы қиын болып тұр. 2017 жылдың 20 ақпанында «Жайылымдар туралы» заң толық күшіне енген болатын. Бірақ аталған заң қолданысқа енгеніне екі жылдан асып кетсе де, жайылымның жетіспеушілігі, одан туындайтын түсінбеушіліктер өткір мәселе болып тұр.
Ал сүтті мал шаруашылығының ұзақмерзімді бағдарламасы сүт өнімдерінің импортын алмастыруға бағытталған. Жалпы алғанда, өнеркәсіптік және отбасылық үлгідегі сүт-тауар фермаларының санын арттыру есебінен қайта өңдеу қуаттылығын тиеу үшін сүт өндіру көлемін 1 миллион тоннаға ұлғайту жоспарлануда.
2019 жылы 683 отбасылық ферма 66,7 мың басқа несие алып, 42 мың бас аналық ірі қара мал әкелген. Сонымен қатар 536 фермерлік шаруашылық 210 мың аналық қой сатып алу үшін қаржы алған.
Міне, бұл да біздің Үкімет үшін ойланарлық жағдай. Ауыл шаруашылығын өркендету үшін үлкен жобалар қолға алынуда. Дегенмен «Ертең қандай нәтиже шығады? Жайылымсыз және шабындықсыз қиналып қалады ғой?» деген де уайым болу керек. Сондықтан әр мал санын көбейтемін деп құлшыныс білдірген фермерге, жер бөлу жұмыстары да, оның өзінде жайылым мен шабындық жерді беру жағы да орын алғаны дұрыс-ау.
Сонымен бірге 100 нақты қадам Ұлт жоспары аясында, стратегиялық инвесторлар мен трансұлттық компанияларды қайта өңдеу секторына тарту бойынша жұмыстар да жүргізілуде. Түркістан облысында түйе және бие сүтін қайта өңдеу бойынша Golden Camel Group ЖШС (Қытай), Павлодар облысында «Лакталис» ЖШС (Франция) жобалары іске қосылса, өңірлерде малды сою және бастапқы қайта өңдеу бойынша заманауи жоғары технологиялық кәсіпорындар құру, етті терең өңдеу технологияларын игеру жөніндегі жобалар іске асырылуда.
Ал Алматы облысында қуаттылығы тәулігіне 100 бас ірі қара мал, 1 500 бас ұсақ мал сою бойынша, «Емпайр фуд» ЖШС-ның (Иран) ет өңдеу кешенінің құрылысы бойынша жоба іске қосылса, америкалық трансұлттық компаниялар өз инвестициялары есебінен сиыр етін өндіруге арналған заманауи ет өңдеу кешенін салуды жоспарлап отыр. Дүниежүзілік банк пен Азия даму банкі де бірлесіп, ет саласын дамытуды қолдау бағдарламасын әзірлеуде. Бұл да ауылдағыларға керек ілкімді де тиімді жоба. Өйткені мал өсірген шаруа сүт не ет өнімін өткізер жер іздеп қиналмайды.
Бізде заң жоқ емес, бар. Бірақ орындалуы қиын болып тұр. 2017 жылдың 20 ақпанында «Жайылымдар туралы» заң толық күшіне енген болатын. Бірақ аталған заң қолданысқа енгеніне екі жылдан асып кетсе де, жайылымның жетіспеушілігі, одан туындайтын түсінбеушіліктер өткір мәселе болып тұр. Заң мал басының өсуіне, өзіндік құны арзан әрі экологиялық таза мал шаруашылығы өнімдерін шығаруды арттыруға, ауыл шаруашылығына арналған жерлердің тозуын тоқтатуға, ең бастысы, еліміздің байлығы 187 миллион гектар жайылымдық жерлерді ұтымды пайдалануға бағытталғанына қарамастан, оның тиісті деңгейде орындалмай отырғаны шындық.
Осы заңның аясында жұмыс істеп, жайылымдық жерлерді ұлғайтуды қолға алу уақыты келді. Жер бар! Соны ұтымды пайдалана алуымыз керек-ақ. Ауылды көтереміз, көркейтеміз десек, «малы бар жері жоқ, жері бар малы жоқ» деген қағидатты ұмытып, нақты іске көшу керек.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ